ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ 25η ΜΑΡΤΙΟΥ - Το ιστορικό υπόβαθρο της 25ης Μαρτίου

Του Χρήστου Κορκόβελου

Αποτελεί πικρή διαπίστωση το γεγονός ότι στη χώρα μας σπανίζει η άρτια κι απροκατάληπτη επιστημονική έρευνα βασικών πτυχών της Επανάστασης του 1821.

Ιστοριογράφοι, πανεπιστημιακοί κι εκλεκτοί των μ. μ. ε. που εκπροσωπούν συγκεκριμένες τάσεις στην ιστοριογραφία, έχουν στο θέμα αυτό υιοθετήσει ως πάγια τακτική να υποβάλλουν τις πρωτογενείς πληροφορίες στο διωγμό της ηθελημένης αγνόησης, της επιλεκτικής μεταχείρισης και της στρέβλωσης.

Την κατάσταση αυτή, φαίνεται, είχε υπ’ όψιν του ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς, όταν προσφάτως μιλούσε για «παράδοξη απουσία του 1821» στις ημέρες μας. Επεξηγούσε ότι με τον όρο αυτό δεν εννοεί την ανυπαρξία σύγχρονης συγγραφικής παραγωγής γύρω απ’ το 21, αλλά αναφέρεται στην παραγόμενη ιστοριογραφία, που είναι κατώτερη των περιστάσεων και «δεν αντιστοιχεί και στις τεκμηριωτικές απαιτήσεις».[1]

Η παρατήρηση αυτή, βεβαίως, δεν αφορά τα κορυφαία σύγχρονα ιστοριογραφικά έργα υψηλής επιστημονικής στάθμης, που επιφυλάσσουν στο ’21 μια καθ’ όλα επάξια διαπραγμάτευση.[2]

Η ιδεολογικά κατευθυνόμενη, όμως, ιστοριογραφία εμποτίζει εδώ και δεκαετίες την ελληνική κοινωνία με στρεβλές απεικονίσεις της βιωμένης ιστορίας, προσδίδοντάς τους, μάλιστα, το επίπλαστο πρόσημο της προοδευτικότητας.

«Εφαρμόζοντας τέτοιες μονόπλευρες θεωρήσεις –έγραφε προ ετών ο Κωνσταντίνος Τσάτσος- και δένοντας έτσι σε κλίνη του Προκρούστη την ιστορία του 21, μερικοί ισχυρίζονται ότι την ’’απομυθοποιούν’’, ότι την απαλλάσσουν από την ωραιοποίηση και αποκαλύπτουν την πικρή της αλήθεια (…) Υποτιμώντας ή σπιλώνοντας μεγάλα ονόματα ή εξαιρετικά γεγονότα δεν απομυθοποιούμε το 21^. το σπιλώνουμε (…) Γι’ αυτό, θολώνουν την αλήθεια και βλάπτουν την Πατρίδα εκείνοι που, αποσιωπώντας είτε ανομήματα είτε κατορθώματα και συνθλίβοντας πρόσωπα και πράξεις κάτω από την καλύπτρα μιας μονόπλευρης έρευνας, επιχειρούν να δώσουν στα γεγονότα του παρελθόντος ερμηνείες, που προσαρμόζονται σε αμφισβητήσιμες πολιτικές επιδιώξεις του παρόντος».[3]

25^η Μαρτίου: Η ορισθείσα από τη Φιλική Εταιρία ημέρα έναρξης της Επανάστασης

Παρ’ όσα λέγουν ή σκεπάζουν με τη σιωπή τους οι ποικιλώνυμοι ‘’απομυθοποιητές’’, η ιστορικότητα της 25^ης Μαρτίου είναι αναμφισβήτητη κι ιδιαιτέρως βαρύνουσα: Εδράζεται πρωτίστως στο γεγονός ότι η ανώτατη Αρχή της Φιλικής Εταιρίας υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη καθόρισε την ημέρα αυτή της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης.

Πανθομολογείται αυτό από τους αγωνιστές της Επανάστασης και τους ιστορικούς της τότε εποχής.

Παραθέτουμε ακολούθως αναφορές ιστορικών που μετείχαν της Επανάστασης, όπως ο Αμβρόσιος Φραντζής, ο Τζόρτζ Φίνλεϋ κ.α. καθώς και τις προσωπικές μαρτυρίες του Κολοκοτρώνη και του Φωτάκου.

Αμβρόσιος Φραντζής: «Ο Γρηγόριος Δικαίος κατετάραττε συνεχώς τον εγκέφαλον των πάντων, παρουσιαζόμενος ως αντιπρόσωπος προσωρινός του Α. Υψηλάντου, και παριστάνων θετικώς ότι η ημέρα της ενάρξεως είναι διωρισμένη πανταχού η 25 Μαρτίου, ότι την αυτήν ημέραν πυρπολείται ο Σουλτανικός στόλος, ότι δίδεται πυρ εις όλην την Κωνσταντινούπολιν, ότι φονεύεται ο Σουλτάνος (…) Αυτά ταύτα διεφημίζοντο και από μέρους του Θ. Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, και Αναγνωσταρά».[4]

Τζορτζ Φίνλεϋ: «Οι πράκτορες της υπάτης διευθύνσεως (σ.σ. της Φιλικής Εταιρίας) είχον ορίσει ήδη την 25 Μαρτίου, ως ημέραν καθ’ ήν η Επανάστασις έμελλε να εκραγή ταυτοχρόνως εις πάσαν επαρχίαν και πόλιν της Οθωμανικής αυτοκρατορίας πλήθουσαν Ελλήνων».[5]

 Φωτάκος: «Εξέλεξαν τον Φωτάκον, όστις απεστάλη δαπάνη του Ι. Αμβροσίου μεγαλεμπόρου εν Οδησσώ, έχων και ούτος την εντολήν να είπη προς τον Κανέλον Δεληγιάννην, ότι η ορισθείσα ημέρα της επαναστάσεως ήτο η 25 Μαρτίου του επιόντος έτους 1821, όπως ετοιμάζεται και αυτός και οι άλλοι». [6]

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: «Εις τα ’20 με ήλθον γράμματα από τον Υψηλάντη δια να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως (…) Έστειλα και εις τας επαρχίας της Μεσσηνίας, Μιστρός, Καρύταινας, Φαναριού, Λεονταριού, Αρκαδίας, της Τριπολιτσάς, και ήλθον εκεί οπού ευρισκόμουν, και τους έλεγα, ότι την ημέρα του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι, και κάθε επαρχία να κινηθή εναντίον των Τούρκων των τοπικών».[7]

          Οι μαρτυρίες αυτές τεκμηριώνουν αδιάσειστα την  κεφαλαιώδη για το νέο ελληνισμό σημασία της 25^ης Μαρτίου.

Η εσκεμμένη αποσιώπηση

Στην αντίπερα όχθη ορισμένοι σύγχρονοι ή λιγότερο σύγχρονοι ιστοριογράφοι έχουν επιδοθεί σε αγώνα αθέμιτο για απόκρυψη της αλήθειας, καλύπτοντας τούτο το σημαντικό ορόσημο της νεοελληνικής ιστορίας κάτω από πλήθος σελίδων σιωπής και παραπλανητικών αναφορών.

          Το δρόμο άνοιξε πριν μισό και πλέον αιώνα ο Γ. Κορδάτος, για ν’ ακολουθήσουν ο Δ. Φωτιάδης, ο Τ. Σταματόπουλος, ο Τ. Βουρνάς, ο Κρεμμυδάς κ.α.. Πρόκειται για ιστοριογράφους που τα βιβλία τους είχαν κι έχουν μεγάλη διάδοση κι εξέθρεψαν την ιστορική συνείδηση γενεών νεοελλήνων.

          Ας δούμε εν συντομία με πιο τρόπο αντιμετώπισαν την 25^η Μαρτίου οι εν λόγω ιστοριογράφοι:

α)     Ο Γ. Κορδάτος στο βιβλίο του Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 γράφει: «Η επανάστασις θα ήρχιζε κατά τας αρχάς του 1821 και θα ήτο γενική».[8]

Περιοριζόμενος σε αυτή τη αόριστη χρονική προσέγγιση προσπερνά κάθε συγκεκριμένη αναφορά στην ημερομηνία έναρξης του Αγώνα.

Το ίδιο κάνει και όταν αναφέρεται στην αποστολή του Παπαφλέσσα στην Πελοπόννησο, ο οποίος, καθώς λέει, «ενεργούσε σύμφωνα με τας εντολάς που του έδωσεν η Φιλική Εταιρία και ήτο αποφασισμένος να τα παίξει όλα για όλα δια να μείνει πιστός και να εκτελέσει τας εντολάς που έλαβε».[9]

Δεν αναφέρει, όμως, ότι στον κεντρικό πυρήνα αυτών των εντολών βρίσκονταν το επαναστατικό σάλπισμα της 25^ης Μαρτίου.

Την ίδια τακτική της εσκεμμένης αποσιώπησης ακολουθεί και στη Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, όπου γράφει: «Η Αρχή (σ.σ. της Φιλικής Εταιρίας) έγραψε και στον Κανέλλο Ντεληγιάννη, που ήταν από τους πρώτους του Μοριά και τον καλούσε μαζί με τ’ αδέρφια του να συντρέξουν και πρωτοστατήσουν στον Ιερό Αγώνα».[10]

Αποκρύπτει  όμως αυτό που καταμαρτυρά ο Φωτάκος, ο άνθρωπος που κόμισε στον Δεληγιάννη το εν λόγω μήνυμα: Ότι, δηλαδή, η Φιλική Εταιρία διασάλπιζε πως «η ορισθείσα ημέρα της επαναστάσεως ήτο η 25 Μαρτίου του επιόντος έτους 1821».[11]

Αναφορικά με τα διατρέξαντα στη σύσκεψη της Βοστίτσας ο Κορδάτος γράφει ότι στους εκεί συνελθόντες ο Παπαφλέσσας «εκθέτει την εντολή που έχει (από την Αρχή της Φ. Ε.) και πώς διαγράφεται η κατάσταση. Τους βρίσκει σύμφωνους στο ζήτημα ότι αναβολή θα φέρει μεγάλο κακό».[12] Περισσότερες πληροφορίες δεν δίνει επ’ αυτού, μα παραπέμπει τον αναγνώστη στα έργα του Φωτάκου, στα Απομνημονεύματα του Σπηλιάδη και στη βιογραφία του Παπαφλέσσα, που έγραψε ο Αργυρόπουλος.

Παραθέσαμε ήδη τη μαρτυρία του Φωτάκου. Ας δούμε τι λένε οι λοιποί δύο:

Ο Σπηλιάδης στον Α΄ τόμο των Απομνημονεύματων του καταγράφει ρητά «την 25^η Μαρτίου, ως ημέραν προσδιωρισμένην να λάβωσι τα όπλα πανταχού οι Έλληνες».[13]

Ο Αργυρόπουλος αναφερόμενος στον Παπαφλέσσα γράφει: «Ούτος, όθεν διήρχετο διέσπειρε τας επαναστατικάς του ιδέας προσθέτων συνάμα ότι η 25 Μαρτίου ήτο υπό της Εταιρείας προσδιωρισμένη ημέρα προς έναρξιν τη Επαναστάσεως».

Είναι εμφανές ότι η παραπομπή του Κορδάτου στα έργα τούτα έγινε για να αποφύγει να καταγράψει ο ίδιος την ανεπιθύμητη, γι’ αυτόν, αλήθεια!

Σε άλλο σημείο ο Κορδάτος αναφερόμενος στον Ηλία Φωτεινό λέει πως «είναι η πιο σπουδαία πηγή για την εισβολή του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία».[14] Παραθέτει δε και εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο του Φωτεινού. Προσπερνά, όμως, ακροποδητί την ακόλουθη πολύ σημαντική πληροφορία που εκείνος μας δίνει:

«Η ημέρα της ενάρξεως, είναι πασίγνωστον, ότι ήτο εκείνη των 25 Μαρτίου, αποφασισμένην δι’ όλα τα μέρη της Επαναστάσεως, επί ταύτης έπετο και ο Υψηλαντης να πράξη εν τη Μολδοβλαχία την έφοδόν του, άλλ’ ο προκαταλαβών θάνατος τον της Βλαχίας Ηγεμόνα, ως ειρέθη, συνήργησεν, ως εις καλήν επιτυχίαν, την άμεσον κίνησιν του Θεοδώρου (σ.σ. Βλαδιμηρέσκου), και επομένως επετάχυνε την ως επί τω μικρώ εν αυταίς ταις επαρχίαις άωρον έξοδον του Υψηλάντου».[15]

Η πληροφορία του Φωτεινού είναι πολύ σημαντική, διότι μάς εξηγεί και τους λόγους, για τους οποίους το κίνημα του Υψηλάντη άρχισε ένα μήνα περίπου νωρίτερα από την ταχθείσα ημερομηνία της 25^ηςΜαρτίου. Πρόκειται για ζήτημα που χρήζει ειδικής διερεύνησης, μα οι εν λόγω ιστοριογράφοι αποφεύγουν ακόμη και να το θίξουν.[16]

Αυτό που προκύπτει εν προκειμένω είναι ότι ο Γιάννης Κορδάτος κάνει ό,τι μπορεί, όχι για να φέρει στο φως την ιστορική αλήθεια, μα για να ρίξει στο σκοτάδι την 25^η Μαρτίου.

β)      Ο Δ. Φωτιάδης στα οικεία κεφάλαια της Ιστορίας του ουδεμία αναφορά κάνει στον καθορισμό της 25^ης Μαρτίου από τη Φιλική Εταιρία ως ημέρας έναρξης του Αγώνα. Κι ας γνωρίζει άριστα πως αυτό ήταν το βασικό μήνυμα που κόμιζε ο Παπαφλέσσας, όταν έφτασε στην Πελοπόννησο, κι ότι υπέρ αυτού του επαναστατικού ορόσημου αγωνίστηκε στη σύσκεψη της Βοστίτσας.

Αναφερόμενος στη σύσκεψη αυτή ο Φωτιάδης γράφει κάτι που ελέγχεται ως ανακριβές: Ότι δηλαδή εκεί αποφασίστηκε η αναβολή της επανάστασης.[17] Αναβολή, όμως, σε σχέση με ποια ημερομηνία; Αυτό δεν το λέει.

Όμως, όσα αποσιωπά ο Φωτιάδης, τα φέρνει στο φως ο Φωτάκος, που γράφει:

«Κατά πρότασιν του Φλέσα απεφάσισαν να κοινοποιήσουν τον σκοπόν της συνελεύσεως εις όλους τους αδελφούς της εταιρίας και εις τους αρχιερείς, και να παίξουν τα πράγματα όπως δυνηθούν με την εξουσίαν, ώστε να μακρύνουν τον καιρόν, αλλ’ η ετοιμασία να εξακολουθή δραστηρίως δια την επανάστασιν, επειδή είχον έλθει πολλοί απ’ έξω Πελοποννήσιοι προς τον σκοπόν τούτον, και η επανάστασις ήτον αδύνατον να βραδύνη περισσότερον της ορισθείσης ημέρας, ήτοι της 25 Μαρτίου».[18]

          Ένας απ’ ατούς που είχαν έρθει απ’ έξω, για να μετάσχουν της Επανάστασης, ήταν κι ο Κολοκοτρώνης. Ο Φωτιάδης μιλώντας γι’ αυτόν αναφέρεται στο «γράμμα που πήρε από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη να ετοιμαστεί για το σηκωμό».[19] Δε βρίσκει, όμως, να πει μια λέξη για την 25^η Μαρτίου!

Τα βροντόφωνα λόγια του Γέρου του Μοριά αντηχούν, όμως,  μεσ’ απ’ το χρόνο κι αποκαλύπτουν αυτό που κρύβει ο Φωτιάδης:

«Εις τα ’20 με ήλθον γράμματα από τον Υψηλάντη δια να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως».

γ)       Ο Τάκης Σταματόπουλος στο τετράτομο έργο του ‘’Ο Εσωτερικός Αγώνας’’  αναφέρεται στη σύσκεψη της Βοστίτσας. Παραθέτει τα ονόματα των συμμετασχόντων και γράφει ότι ο Παπαφλέσσας μίλησε εκεί πρώτος, και «για να γίνει πιο πιστευτός, τους έδειξε στο τέλος τις οδηγίες του Α. Υψηλάντη για την Επανάσταση στο Μοριά».[20] Ούτε λόγος, όμως, για το ποιες ήταν αυτές οι οδηγίες και τι πρόβλεπαν για την 25^ηςΜαρτίου.

Ο Σταματόπουλος, που συχνά παραπέμπει στο Φωτάκο, καμώνεται ότι δεν είδε αυτό που ο υπασπιστής του Κολοκοτρώνη γράφει ξανά και ξανά χωρίς περιστροφές: «Εις αυτούς εφανέρωσε τον ερχομόν του, τον τίτλον του ως απεσταλμένου παρά της Γενικής αρχής (σ.σ. της Φ. Ε.), και ότι η 25 Μαρτίου είναι η πρώτη ημέρα της επαναστάσεως».[21]

        Ο Σταματόπουλος αντλεί πληροφορίες και παραπέμπει συχνά και στον Μέντελσον Βαρθόλδη. Ωστόσο, όλως τυχαίως, δεν είδε την πληροφορία που εκείνος μας δίνει: Ότι, δηλαδή, ο Παπαφλέσσας «διεκήρυξεν εξ ονόματος των ριζοσπαστών, ότι 6 Απριλίου (δηλ. 25 Μαρτίου) ήτο η εσχάτη προς κήρυξιν προθεσμία, και ότι πάσα βραδύτης ήθελεν είσθαι ολεθρία».[22]

δ)     Ο Τάσος Βουρνάς ακολουθεί κι αυτός με συνέπεια την ίδια γραμμή αποσιώπησης. Και δε διστάζει να το κάνει ακόμη και στο σημείο εκείνο που μας πληροφορεί ότι ο Κολοκοτρώνης στις αρχές Ιανουαρίου πέρασε από τη Ζάκυνθο στο Μοριά «ειδοποιημένος από τον παράνομο μηχανισμό των Φιλικών (…) Ο Κολοκοτρώνης πραγματώνει συγκεντρώσεις καπεταναίων από τη Μεσσηνία, το Μιστρά, το Λιοντάρι, την Καρύταινα, την Τριπολιτζά και τους ενημερώνει για τον επικείμενο αγώνα, ζητώντας τους να ’ναι έτοιμοι ‘‘στο φτερό’’ και να πάρουν τα όπλα μόλις τους δοθεί το σύνθημα».[23]

          Ο Βουρνάς απηχεί εδώ τα λόγια του Κολοκοτρώνη, που παραθέσαμε ανωτέρω. Μα ενώ ο Γέρος του Μοριά στην παράγραφο εκείνη αναφέρεται δυο φορές στο ορόσημο της 25^ης Μαρτίου, ο Βουρνάς με πάσα επιμέλεια το αποκρύπτει ‘‘στο φτερό’’!

ε)     Η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού των εκδόσεων Ελληνικά Γράμματα μετέχει κατά τον ίδιο ανάξιο τρόπο στη συμπαιγνία της σιωπής. Αναμενόμενο, ίσως, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι ο διευθυντής έκδοσης ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος και ο συντάκτης του αρμόδιου κεφαλαίου Στέφανος Παπαγεωργίου πρόσφεραν δημόσια στήριξη στο ανεκδιήγητο βιβλίο ιστορίας της κ. Ρεπούση.[24]

          Ο κ. Παπαγεωργίου στο σχετικό κεφάλαιο του 3^ου τόμου γράφει ότι «η Επανάσταση, εκδηλώθηκε το Μάρτιο του 1821, στην Πελοπόννησο (…) Η σωστή οργάνωση και η προσεκτική προετοιμασία της Φιλικής Εταιρίας βοήθησε στην περίπου ταυτόχρονη εκδήλωση της Επανάστασης σε πολλές περιοχές. Οι μικρές χρονικές αποκλίσεις οφείλονταν είτε σε αντικειμενικές αδυναμίες συνεννόησης είτε σε τοπικές ιδιαιτερότητες και συγκυρίες».[25]

Κι ενώ καθείς περιμένει ότι ο συγγραφέας θα εξηγούσε ποια συγκεκριμένη μέριμνα επέδειξε η Φιλική Εταιρία για την ταυτόχρονη εκδήλωση της Επανάστασης, αυτός καλύπτει με άκρα σιωπή το επαναστατικό ορόσημο της 25^ης Μαρτίου.

στ)   Ο Βασίλης Κρεμμυδάς στον εισαγωγικό του τόμο στην Ιστορία του Σ. Τρικούπη, που εξέδωσε το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, αποφεύγει επιμελώς οιαδήποτε αναφορά στην ιστορική αυτή ημέρα, παρ’ όλο που η ανάπτυξη του θέματός του επέβαλλε, για λόγους στοιχειώδους πληρότητας, να αναφερθεί στην 25^η Μαρτίου, για να εξηγήσει αυτό που γράφει: Πώς, δηλαδή, συνέβη και «η Επανάσταση στη νότια Ελλάδα άρχισε σχεδόν ταυτόχρονα και από πολλά σημεία (πράγμα που) αποδεικνύει την άρτια προετοιμασία και οργάνωση που είχε κάνει η Φιλική Εταιρία».

Το πώς συνέβη αυτό, το προσπερνά χωρίς εξήγηση.

 «Είδαμε –γράφει ο Κρεμμυδάς- ότι η Φιλική Εταιρία είχε σχεδιάσει την έναρξη της Επανάστασης από την Πελοπόννησο (…) Είναι εντυπωσιακός ο συντονισμός των επαναστατικών ενεργειών με τις οποίες κατέληξε να ξεσηκωθούν μέσα στην πρώτη μόνο εβδομάδα η Πελοπόννησος και η Στερεά και να ετοιμάζονται και άλλες περιοχές».[26]

Πώς, αλήθεια, έγινε αυτό; Ήταν τυχαίο; Ως επτασφράγιστο μυστικό κρατά ο Κρεμμυδάς ότι αυτά συνέβησαν, επειδή η Φιλική Εταιρία είχε ορίσει την 25^η Μαρτίου ως ημέρα του γενικού ξεσηκωμού!

Η απόκρυψη της αλήθειας αυτής καθίσταται πιο καταδικαστέα επειδή το βιβλίο του Κρεμμυδά[27] αφ’ ενός μεν είναι έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, και αφ’ ετέρου επειδή ο Τρικούπης – στο έργο του οποίου μάς εισάγει το σύγγραμμα του Κρεμμυδά - αναφέρεται ξεκάθαρα στην ιστορική σημασία της 25^ης  Μαρτίου.[28]

Συγκεκριμένα, αναφερόμενος στον Κολοκοτρώνη ο Τρικούπης γράφει:

‘’Δεν έπαυε ανταποκρινόμενος μετά των εν Πελοποννήσω οικείων του, και προδιαθέτων αυτούς εις το να δράξωσι τα όπλα την 25^ην Μαρτίου, ως προεσχεδιάσθη». [29]

Περιττό να πούμε ότι την ίδια τακτική αποσιώπησης είχε ακολουθήσει ο Κρεμμυδάς και στο βιβλίο του Νεότερη Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή.[30]

ζ)      Μάταια αναζητήσαμε κάποια αναφορά στην ιστορική υπόσταση της 25^ης Μαρτίου ξεφυλλίζοντας τις 406 σελίδες του πρόσφατα εκδοθέντος συλλογικού τόμου που επιμελήθηκε ο Πέτρος Πιζάνιας «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 Ένα Ευρωπαϊκό Γεγονός».[31]

Η γραμμή της αποσιώπησης τηρείται  κι εδώ πιστά.

Συνέπειες της απόκρυψης της αλήθειας

Στο Ριζοσπάστη το Μάρτιο του 2009 κάποια επίτιμη σχολική σύμβουλος που υπογράφει με τα αρχικά Λ. Χ., δημοσίευσε σε τρεις συνέχειες κείμενό της με τίτλο «Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας και η ιστορική αλήθεια».

Η κ. Λ. Χ. εκεί δε δίστασε να ρίξει το σύνθημα:

«Καταργείται η 25η Μάρτη, ως εθνική γιορτή, που αυθαίρετα ορίστηκε»!

Βασικός λόγος αυτής της εξωφρενικής απαίτησης είναι, μεταξύ άλλων, ότι «δεν υπάρχει ιστορική πηγή στην οποία να έχει καταγραφεί επαναστατική πράξη του ελληνικού λαού στις 25 Μάρτη».[32]

          Δε θα σταθούμε στη σωρεία λαθών, των ανακολουθιών, την απουσία ιστορικής αίσθησης και στο έλλειμμα γνώσης που παρατηρούνται στο εκτενές κείμενό της. Θα σημειώσουμε μόνο ότι ο τελευταίος ισχυρισμός της καταρρίπτεται από τον Β. Κρεμμυδά, που στο εισαγωγικό του βιβλίο στην ιστορία του Τρικούπη γράφει: «Στις 25 Μαρτίου καταλήφθηκαν η Πάτρα, όπου μικροσυμπλοκές είχαν αρχίσει από τις προηγούμενες μέρες, η Μεθώνη και το Νεόκαστρο».[33]

Τη διαψεύδει, επίσης, ο Φωτιάδης, που αναφέρει ότι  στις «25 Μαρτίου 1821 το ‘Επαναστατικό Διευθυντήριο των Πατρών, συγκροτημένο από τους Παλαιών Πατρών Γερμανό, Κερνίκης Προκόπιο, Ανδρέα Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντο, Μπενιζέλο Ρούφο, Σωτήρη Θεοχαρόπουλο και Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, εκδίδει διακήρυξη προς τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις, που την επόμενη, 26 Μαρτίου, τη δίνει στους πρόξενους της Πάτρας».[34]

Άξιο ιδιαίτερης μνείας είναι ότι η κ. Λ. Χ. εμφανίζεται να αγνοεί παντελώς ότι η 25^η Μαρτίου ήταν η ημέρα που όρισε η Φιλική Εταιρία ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης! Και το αγνοεί, προφανώς, διότι οι μόνοι ιστορικοί στους οποίους βασίζεται και παραπέμπει, είναι ο Κορδάτος και ο Δ. Φωτιάδης.

Θύμα των έντεχνων αποσιωπήσεων των δύο αυτών ιστορικών η κ. Λ. Χ. αποτελεί τρανή απόδειξη σε ποιο βαθμό αυτές οδηγούν στη διαμόρφωση στρεβλών ιστορικών συνειδήσεων μα και σε άγονες κι επικίνδυνες στάσεις, όπως αυτή της κ. Λ. Χ., η οποία ούτε λίγο ούτε πολύ καλεί σε ανένδοτο αγώνα για την κατάργηση της 25^ης Μαρτίου!

          Παρεπόμενο της τακτικής παραγνώρισης κι απαξίωσης τούτου του σημαντικού για τη νεοελληνική ιστορία ορόσημου, θα πρέπει να θεωρήσουμε πως είναι και το γεγονός ότι η εξέχουσα τούτη ημέρα δεν αναφέρεται στο βιβλίο ιστορίας της Γ΄ Λυκείου Γενικής Παιδείας, παρά μόνο στα ψιλά γράμματα ενός δισέλιδου πίνακα, ως η ημέρα που ο Π. Π. Γερμανός όρκισε τους αγωνιστές στην Πάτρα.[35]

Όσον αφορά το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου, οι συγγραφείς του μνημονεύουν την 25^η Μαρτίου, μόνο και μόνο για να δηλώσουν, εμμέσως πλην σαφώς, ότι αυτή στερείται πραγματικής ιστορικής βάσης και ότι επίπλαστα ορίσθηκε ως ημέρα εθνικής εορτής![36]

         

25^η Μαρτίου εξαπλώνεται η Επανάσταση σ’ όλη την Πελοπόννησο και διακηρύσσεται επίσημα.

Το γεγονός ότι όλες οι επαναστατικές διεργασίες είχαν ως φωτεινό ορόσημο την 25^η Μαρτίου μάς βοηθά να κατανοήσουμε για ποιο λόγο τη ημέρα αυτή γενικεύτηκε ο ξεσηκωμός κι εξαπλώθηκε σ’ ολόκληρη την Πελοπόννησο.

Οι κατά τόπους εξεγέρσεις και οι ένοπλες συγκρούσεις, που είτε προηγήθηκαν[37] της 25^ης Μαρτίου είτε βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη, έκαναν το Μοριά να μοιάζει την ημέρα εκείνη με επαναστατικό ηφαίστειο. Η διαπίστωση προέρχεται από τους σημαντικότερους ιστοριογράφους του Αγώνα, οι οποίοι είχαν προσωπική συμμετοχή στα επαναστατικά δρώμενα.

Ας δούμε τι καταμαρτυρούν:

  Μ. Οικονόμου: «Την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως πανταχού, και η επανάστασις αρχήσασα, ελάμβανε διαστάσεις εν Πελοποννήσω κατά ταύτην την κλητήν και ευλογημένην ημέραν».[38]

Ν. Σπηλιάδης: «Και τοιουτοτρόπως την 25 μαρτίου του 1821 επανέστη η Πελοπόννησος μετά την 24 φεβρουαρίου, καθ’ ην ο Υψηλάντης διεκήρυξεν εις την Μολδαυίαν την επανάστασιν».[39]

Αμβρόσιος Φραντζής: «Οι Πελοποννήσιοι καθ’ όλας τας επαρχίας της Πελοποννήσου άδραξαν τα όπλα κατά των Οθωμανών (τω 1821 μαρτίου 25), υψώσαντες τας της ελευθερίας σημαίας…».[40]

Ι Φιλήμων: «Αληθινόν είναι, ότι η Επανάστασις έλαβε χαρακτήρα γενικώτερον από της 25».[41]

                 

Κανέλλος Δεληγιάννης: «Εγενικεύθη ο αγών εις όλας τας τάξεις των Πελοποννησίων μέχρι 25 των Μαρτίου, ώστε καθιερώθη αυτή η εθνοσωτήριος ημέρα του Ευαγγελισμού, ως ημέρα της παλιγγενεσίας».[42]

Ιδιαιτέρως σημαίνοντα είναι και τα ακόλουθα γεγονότα, που συγκροτούν το ιστορικό οικοδόμημα της 25^ης Μαρτίου:

α)      Την ημέρα αυτή του Ευαγγελισμού εξεδόθη η πρώτη προκήρυξη προς τας ευρωπαϊκάς αυλάς, εκ μέρους του Αρχιστρατήγου των Σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλη και της Μεσσηνιακής Γερουσίας της εν Καλαμάτα, στο όνομα του ελληνικού γένους.[43]

β)       Στις 25 Μαρτίου ο Π. Π. Γερμανός, ο Α. Ζαΐμης και τα λοιπά μέλη του Αχαϊκού Διευθυντηρίου συνέταξαν στην Πάτρα Επαναστατική Διακήρυξη, την οποία επέδωσαν την επόμενη ημέρα στους προξένους των ευρωπαϊκών κρατών.[44]

Από την 25^η Μαρτίου και μετά, λοιπόν, δεν μιλάμε για εξέγερση της μιας ή της άλλης επαρχίας, αλλά για επανάσταση ολόκληρης της Πελοποννήσου, επισήμως διακηρυχθείσα προς τα ευρωπαϊκά κράτη.

Στο εξής καθίστατο ξεκάθαρο προς όλους – καθώς βρίσκονταν σε πλήρη εξέλιξη και το κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία- πως επρόκειτο για γενική Επανάσταση ενός υπόδουλου λαού εναντίον των δυναστών του. Επρόκειτο για Επανάσταση ενός έθνους, που επιζητούσε την ελεύθερη και ανεξάρτητη πολιτική του υπόσταση.

Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους και υπ’ αυτή τη συγκεκριμένη έννοια το Βασιλικό Διάταγμα του 1838 -που καθιέρωσε την 25^η Μαρτίου ως ημέρα εθνικής επετείου- αναφέρει ότι την ημέρα αυτή το Ελληνικό Έθνος προέβη στην «έναρξιν του περί Ανεξαρτησίας Αγώνος».[45]

Έναρξη υπό την έννοια βεβαίως ότι το επαναστατικό κίνημα του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία[46] εκλαμβάνεται, ως πρόλογος, κατά κάποιο τρόπον, στην Επανάσταση που ξέσπασε στην κυρίως Ελλάδα, και ότι τα τοπικά κινήματα του Μοριά αξιολογούνται ως εισαγωγή στην Επανάσταση, η οποία απέκτησε αντιπροσωπευτική ευρύτητα κι επίσημη έκφραση την 25^η Μαρτίου.

Δύο επιπλέον σημαίνοντες λόγοι επέδρασαν, ώστε η ημέρα αυτή του Ευαγγελισμού να οριστεί ως ημέρα εθνικής εορτής:

α)      Η ξεχωριστή για τη χριστιανοσύνη ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου συμβολίζει άριστα και διασαλπίζει το γεγονός ότι ο Αγώνας έγινε ομού υπέρ πίστεως και υπέρ πατρίδος. Έγινε «για του Χριστού την Πίστη την Αγία και για την Ελευθερία»! Όπως είπε χαρακτηριστικά ο Κολοκοτρώνης «Όταν επιάσαμε τα άρματα, είπαμε πρώτα υπέρ Πίστεως και έπειτα υπέρ Πατρίδος».[47]

β)       Η 25^η Μαρτίου παραπέμπει άμεσα και απονέμει συμβολικά τιμή στη Φιλική Εταιρία και τον αρχηγό της Αλέξανδρο Υψηλάντη, που προετοίμασαν μεθοδικά την Επανάσταση και αποφάσισαν την ξέχωρη τούτη ημέρα να τελεστεί ο γενικός ξεσηκωμός.

Τον ορισμό της 25^ης Μαρτίου ως ημέρας εορτασμού της εθνικής μας παλιγγενεσίας υποδέχτηκαν θερμά, πλην των άλλων και οι εκ των σημαντικότερων σύγχρονοι της Επανάστασης ιστοριογράφοι.

Ας δούμε τι γράφουν:

Α. Φραντζής: «Δικαίως η 25 Μαρτίου εκανονίσθη εορτή προς εθνικήν δοξολογίαν»[48].

Ο Ι. Φιλήμων, παρ’ ότι αμφισβητούσε ότι ο Υψηλάντης καθόρισε την 25^η Μαρτίου ως ημέρα της Επανάστασης, γράφει:

Ι. Φιλήμων: «Θεωρούμεν την 25 μαρτίου, αν ουχί γεγονός, ιδέαν όμως λαμπράν και ελληνικωτάτην, ως στηριζομένην επί των αναλοιώτων αρχών της αγίας υμών εκκλησίας, φέρουσα δ’ ύψος μέγα και βεβαιούσαν την πάντοτε σωτήριον ενότητα και συγχώνευσιν του θρησκευτικού και εθνικού πνεύματος».[49]

Κανέλλος Δεληγιάννης: «Εγενικεύθη ο αγών εις όλας τας τάξεις των Πελοποννησίων μέχρι 25 των Μαρτίου, ώστε καθιερώθη αυτή η εθνοσωτήριος ημέρα του Ευαγγελισμού, ως ημέρα της παλιγγενεσίας».[50]

Βάσει αυτών και ο ιστορικός Επαμεινώνδας Κυριακίδης το 1892 υποστήριζε στο βιβλίο του Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού ότι:

       «Μεγάλα γεγονότα ως τα της Επαναστάσεως αναμφιβόλως δεν έχουσι μίαν και μόνην αρχήν, αποτελούνται δε εκ πληθύος συμβεβηκότων κατά το μάλλον ή ήττον ταυτοχρόνων^. και αν λοιπόν προηγήθησαν τοιαύτα τινα συμβεβηκότα, μονομερή όμως, η 25 Μαρτίου ένεκα των κατ’ αυτήν συντελεσθέντων αποτελεί την επίσημον διακήρυξιν της επαναστάσεως».[51]

Συνεκτιμώντας όλα τούτα ο ιστορικός Απόστολος Δασκαλάκης έγραφε το 1957:

«Η ημέρα του Ευαγγελισμού, συμπέσασα εντός των γεγονότων των πρώτων ημερών και επιβληθείσα εις την κοινήν συνείδησν ως συμβολίζουσα εν συσχετισμώ προς την θρησκευτικήν σημασίαν της τον όλον αγώνα της ελληνικής ελευθερίας, δικαίως ωρίσθη ως εθνική εορτή από του 1838».[52]

Εύστοχη είναι και η παρατήρηση του μαρξιστή ιστορικού Τάσου Βουρνά, που γράφει: «Την 25^η Μαρτίου τη δεχόμαστε οι Έλληνες σαν ένα σύμβολο σήμερα, που συμπυκνώνει τα επαναστατικά γεγονότα των ημερών εκείνων του Μάρτη 1821».[53]

       Πράγματι, η εθνική επέτειος της 25^ης Μαρτίου παραπέμπει στα ιστορικά γεγονότα με τρόπο περιεκτικό, με τρόπο που περιλαμβάνει σε ευρύ κύκλο τα πρώτα καθοριστικά συμβάντα και τους βασικούς συντελεστές της Επανάστασης. Και με τον καθορισμό και τον ισχυρό συμβολισμό της αγκαλιάζει και αποδίδει τιμή σ’ όλους εκείνους που τη δικαιούνται, δηλαδή «Σ’ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ» -όπως γράφει με κεφαλαία γράμματα ο Φωτιάδης[54] - οι οποίοι συνέβαλαν στην έναρξη του αγώνα της Εθνεγερσίας. Γι’ αυτό και έχει καταστεί κορυφαίο ακλόνητο ορόσημο του νεοελληνικού κράτους.

Επίλογος

Ο εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας του 1821 στις ποικίλες του εκφάνσεις, λόγω της ιδιοτυπίας του προξενεί σοβαρές δυσκολίες και ενοχλεί τους ιδεολογικά καθηλωμένους ιστοριογράφους, διότι δε χωράει στα προκατασκευασμένα θεωρητικά τους καλούπια.

Η απροκατάληπτη και τεκμηριωμένη μελέτη της Επανάστασης, επί τη βάσει των πρωτογενών ιστορικών πηγών, παραμένει αναγκαία και πολλαπλά ωφέλιμη, διότι το ‘’αθάνατο κρασί του 21’’ μάς προσφέρει αστείρευτους τους χυμούς του για τη διαμόρφωση ανόθευτης ιστορικής συνείδησης και καλλιέργεια πνευματική, απαλλαγμένη από δογματικές αγκυλώσεις.

Κερατσίνι 23 Μαρτίου 2010

Χρήστος Κορκόβελος

---

[1] Σπύρου Ασδραχά Όχι στις αντιεθνικιστικές ή εθνικιστικές διαχειρίσεις της ιστορίας του 1821, Αυγή 09/04/2006.

[2] Τέτοια τιμητικά θετικά παραδείγματα αποτελούν η μνημειώδης Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, το πλούσιο ιστοριογραφικό έργο του Απόστολου Βακαλόπουλου, του οποίου η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού αποτελεί κόσμημα της σύγχρονης ιστοριογραφίας, το έργο του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου κ.α.

[3] Κωνσταντίνος Τσάτσος 25^η Μαρτίου. Περιλαμβάνεται στον τόμο: Το Εικοσιένα, Η κιβωτός του Νέου Ελληνισμού, σελ. 191-194, εκδ. Ευθύνη, 2^η έκδοση

[4] Αμβροσίου Φραντζή Επιτομή ης Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. Α΄, 1839, σελ. λ΄ και σελ. 324.

[5] Γεωργίου Φίνλεϋ: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος πρώτος, σελ. 191, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

[6] Φωττάκου: Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 13, εκδόσεις Βεργίνα. Βλ. επίσης σελ. 68.

[7] Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα, σελ. 55, 57, έκδοση της Παναρκαδικής        Ομοσπονδίας Ελλάδος.

[8] Γιάννη Κορδάτου Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, εκδ. Επικαιρότητα, Δ΄ έκδοση, σελ. 145.

[9] Στο ίδιο, σελ. 158, 159.

[10] Γ. Κορδάτου Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, Νεώτερη Β΄, τόμος 10, σελ. 112, εκδόσεις 20ός Αιώνας 1957.

[11] Βλ. τη σημ. 6.

[12] Όπ. παρ. σελ. 178.

[13] Ν. Σπηλιάδου Απομνημονεύματα, τόμος Α΄, σελ. 31.

[14] Όπ. παρ. σελ. 122, σημ. 1.

[15] Ηλία Φωτεινού Οι Άθλοι της εν Βλαχία Ελληνικής Επαναστάσεως το 1821 Έτος, σελ. 29, σημ. α, Εν Λειψία 1846.

[16] Διαφορετική εξήγηση για την της επίσπευση του κινήματος του Υψηλάντη δίνει ο Ε. Ξάνθος στα  Απομνημονεύματά του, (βλ σελ. 30, εκδ. Βεργίνα) και ο Κ. Ράδος στο βιβλίο του Εισβολή του Υψηλάντου εις Μολδοβλαχίαν και έναρξις του Ιερού Αγώνος, 1921, σελ. 13.

[17] Δημήτρη Φωτιάδη Η Επανάσταση του Εικοσιένα, τ. 2^ος, σελ. 17, 2^η έκδοση, εκδ. οίκος Ν. Βότση. Είδαμε πιο πάνω (σελ. 4) τον Κορδάτο να υποστηρίζει κάτι εντελώς διαφορετικό: Ότι οι συνελθόντες στη σύσκεψη της Βοστίτσας συμφώνησαν ότι κάθε αναβολή της Επανάστασης θα ήταν επιζήμια.

[18] Φωτάκου: Βίος του Παπαφλέσα, σελ. 22, εκδ. Βεργίνα.

[19] Δημήτρη Φωτιάδη Η Επανάσταση του Εικοσιένα, τ. 2^ος, σελ. 22, 2^η έκδοση, εκδ. οίκος Ν. Βότση.

[20] Τάκη Α. Σταματόπουλου Ο Εσωτερικός Αγώνας, τόμος 1^ος, σε. 174, εκδ. Κάλβος 1979.

[21] Φωτάκου Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 68, εκδ. Βεργίνα.

[22] Μενδέλσωνος Βαρθόλδη Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σελ. 291, 1894. Ο συγγραφέας χρονολογεί με βάση το νέο ημερολόγιο, που ίσχυε τότε στη Δύση. Η 6^η Απριλίου αντιστοιχεί στην 25^η Μαρτίου του παλιού ημερολογίου, που ακολουθούσαν τότε οι Έλληνες. Μεταξύ των δύο ημερολογίων υπήρχε διαφορά 12 ημερών.

[23] Τάσος Βουρνάς Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, σελ. 85, 86, Γ΄ έκδοση, εκδ. Πατάκη 2003. (Πρώτη έκδοση εκδ. Ωκεανίδα, 1982).

[24] Βλέπε κείμενο και κατάλογο ονομάτων στον ιστότοπο: http://indy.gr/analysis/ypografes-kata-tis-aposyrsis-toy-biblioy-tis-st-dimotikoy#documentContent

[25] Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700 – 2000, τ. 3^ος: Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, σελ. 58, 59, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 2003.

[26] Βασίλης Κρεμμυδάς Από το Σπυρίδωνα Τρικούπη στο σήμερα, σελ. 60, 61, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2007. Περιλαμβάνεται κι ο Κρεμμυδάς μεταξύ αυτών που υποστήριξαν δημόσια το βιβλίο ιστορίας της Ρεπούση.

[27] Μια ευρύτερη κριτική αξιολόγηση του βιβλίου του Κρεμμυδά κάνει ο Γιώργος Καραμπελιάς στο άρθρο Η κατασυκοφάντηση της Επανάστασης του 21. Βλέπε http://www.antibaro.gr/node/905.

[28] Βλέπε σχετικά το ενδιαφέρον άρθρο του Γιώργου Κεκαυμένου 25^η Μαρτίου και Ελληνική Επανάσταση: Οι Μυθοπλόκοι μένουν πάντα Αδιόρθωτοι, http://www.antibaro.gr/node/295

[29]: Βλ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 1, Βιβλίο 1, Α΄ μέρος, σελ. 65, 66, εκδ. Δ.Ο.Λ.

[30] Βασίλης Κρεμμυδάς Νεότερη Ιστορία Ελληνική και Ευρωπαϊκή, εκδ. Γνώση, 1981/1987 (Βλ. σελ. 176-178).

[31] Η Ελληνική Επανάσταση του 1821  Ένα Ευρωπαϊκό Γεγονός, επιμέλεια Πέτρος Πιζάνιας, εκδόσεις Κέδρος, 2009.

[32] Βλ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 25 , 27 και 28 Μάρτη 2009.

[33] Όπ. παρ. σελ. 60.

[34] Δημήτρη Φωτιάδη Η Επανάσταση του Εικοσιένα, τ. 2^ος, σελ. 36, 2^η έκδοση, εκδ. οίκος Ν. Βότση. Όσον αφορά την κοινωνική σύνθεση του Επαναστατικού Διευθυντηρίου των Πατρών, ο αναγνώστης μπορεί να διαπιστώσει πως αποτελούνταν από δύο αρχιερείς και πέντε προεστούς της Αχαΐας.

[35] Βλέπε Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου (από το 1815 έως σήμερα) Γ΄ Τάξη Γενικού Λυκείου και Δ΄ Τάξη Εσπερινού Λυκείου Γενικής Παιδείας, σελ. 18, ΟΕΔΒ.

[36] Συγκεκριμένα, κάτω από τον πίνακα του Βρυζάκη, που απεικονίζει τον Π. Π. Γερμανό να ευλογεί τη σημαία της επανάστασης, γράφουν ότι πρόκειται για ‘’φανταστική σύνθεση’’ και συμπληρώνουν: «Αν και ο Αγώνας είχε ξεκινήσει λίγες μέρες νωρίτερα, η 25^η Μαρτίου ορίσθηκε το 1838 ως εθνική επέτειος για να συνδεθεί η κήρυξη της Επανάστασης με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου». Βλ. Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία, Γ΄ Γυμνασίου, σελ. 30, ΟΕΔΒ.

[37] Λίγες μέρες προ της 25^ης Μαρτίου σημειώθηκαν εξεγέρσεις ή ένοπλες συγκρούσεις στα Καλάβρυτα, την Καρύταινα, τη Μάνη, την Πάτρα, την Καλαμάτα. Βλέπε ενδεικτικά στο: Ιωάννης  Φιλήμων: Ιστορικόν Δοκίμιον περί Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄, σελ. 8 κ.ε. εκδ. Ελεύθερη Σκέψις.

[38] Μ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, σελ. 88. Ο Μ. Οικονόμου υπήρξε γραμματέας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.

[39] Ν. Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα τ. Α΄, σελ. 64

[40] Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. 2^ος, σελ. 241.

[41] Ι Φιλήμων: Προλεγόμενα στα Υπομνήματα του Π. Π. Γερμανού, σελ. κα΄.

[42] Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, σελ. 205.

[43] Το πλήρες κείμενο της προκήρυξης με ημερομηνία 25 Μαρτίου 1821 παρατίθεται στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του Σ. Τρικούπη, τ. Α΄, σελ. 252, έκδοσις 3^η 1888. Το κείμενο που επίσης φέρει ημερομηνία 25 Μαρτίου παραθέτει κι ο Ι. Φιλήμων στο Ιστορικόν Δοκίμιον περί Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄. Βλ.  σελ. 28, 29.

[44] Βλέπε Ν. Σπηλιάδου Απομνημονεύματα, τ. Α΄, σελ. 60, 1851.

[45] Ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρου το 1889 με άρθρο του στο περιοδικό Εστία, (τ. ΚΖ’, σελ. 1-4) επικροτούσε ως ιστορικά έγκυρη και ευοίωνη την καθολική αποδοχή της 25^ης Μαρτίου ως ημέρας έναρξης του Αγώνα, γράφοντας: «Εις την 25 Μαρτίου, ημέραν του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ευοιώνως ο ελληνισμός απεδέχθη ως την αρχήν του αγώνος». Βλέπε: «Η Α΄ Ιανουαρίου και η ελληνική ελευθερία» στο βιβλίο του: Λόγοι και Άρθρα 1878 – 1902, εν Αθήναις 1902, σελ. 551.

[46] Πιθανώς λόγοι διπλωματικής σύνεσης, μεταξύ άλλων, υπαγόρευσαν στην κυβέρνηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους να αποφύγει να καθορίσει ως εθνική επέτειο της Επανάστασης ημερομηνία που θα παρέπεμπε στο επαναστατικό κίνημα του Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία, ως διαδραματισθέν σε ξένη επικράτεια.

[47] Θεόδωρου Κολοκοτρώνη Ο Λόγος στην Πνύκα. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο Θ. Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα των εκδόσεων Ωρόρα, 1992. Βλ. σελ. 27.

[48] Αμβροσίου Φραντζή, Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσας Ελλάδος, τ. 2^ος, σελ. 30. Εν Αθήναις 1839.

[49] Βλ. Ιστορικόν Δοκίμιον, τ. Γ΄, σελ. κδ΄, κε΄.

[50] Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, σελ. 205.

[51] Επαμεινώνδας Κ. Κυριακίδης: Ιστορία του Σύγχρονου Ελληνισμού από της ιδρύσεως του βασιλείου της Ελλάδος μέχρι των ημερών μας 1832 – 1892, εν Αθήναις 1892, σελ. 336, 339.

[52] Απ. Δασκαλάκης: Η έναρξις του …… σελ. 28.

[53] Τάσος Βουρνάς Σύντομη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, σελ. 90, εκδ. Πατάκη 2003.

[54] Οπ. παρ. σελ. 36.

• http://www.antibaro.gr/