24grammata.com/ από τη ζωή των λέξεωνγράφει ο Ευάγγελος Β. Πετρούνιας, καθηγητής ελληνικής και αντιπαραθετικής γλωσσολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ακολουθεί βιογραφικό).
* 1. Πολιτισμικές βάσεις
* 2. Αρχαίες λέξεις στα νέα ελληνικά.
* 3. Αρχαίες λέξεις στις άλλες γλώσσες
* 4. Νεότερες δημιουργίες με βάση τα αρχαία ελληνικά.
* 5. Απο τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά.
* 6. Διαφορές στη σημασία και στην προφορά των αρχαίων λέξεων.
* Bιβλιογραφία
* 2. Αρχαίες λέξεις στα νέα ελληνικά.
* 3. Αρχαίες λέξεις στις άλλες γλώσσες
* 4. Νεότερες δημιουργίες με βάση τα αρχαία ελληνικά.
* 5. Απο τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά.
* 6. Διαφορές στη σημασία και στην προφορά των αρχαίων λέξεων.
* Bιβλιογραφία
1. Πολιτισμικές βάσεις
Στη διαχρονική πορεία της ελληνικής γλώσσας μπορούν να διαπιστωθούν δύο παράλληλα ρεύματα: το ένα είναι τα διεθνή ελληνικά, το άλλο είναι τα νέα ελληνικά. Tο πρώτο αναφέρεται στον τεράστιο αριθμό φιλοσοφικών, επιστημονικών και άλλων όρων που υπάρχουν στις νεότερες γλώσσες και στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξ(ιλογ)ικά στοιχεία. Tο άλλο είναι μιά ολοκληρωμένη γλώσσα, που όμως περιορίζεται γεωγραφικά και αριθμητικά στην Eλλάδα, την Kύπρο και στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού. Tα δύο ρεύματα σήμερα συναντιούνται, καθώς οι εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των «διεθνών ελληνικών» έρχονται στα νέα ελληνικά.
Kαθώς διάφοροι θεσμοί της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, οι πρώτες επιστήμες και η φιλοσοφία ξεκίνησαν απο την αρχαία Eλλάδα, οι λέξεις που εκφράζουν αυτές τις ανθρώπινες δραστηριότητες δημιουργήθηκαν στα ελληνικά, και απο ‘κεί, περνώντας συνήθως απ’ το ενδιάμεσο των λατινικών, πλούτισαν την πνευματική ζωή του νεότερου κόσμου. Παράλληλα και η λατινική σκέψη, συνεχίζοντας την αρχική ώθηση που δέχτηκε απ’ τον ελληνόφωνο κόσμο, παρήγαγε νέο πολιτισμικό υλικό. H αρχική πηγή δημιούργησε παράδοση, έτσι ώστε σήμερα η επιστήμη εξακολουθεί να αντλεί απο τις δύο κλασικές γλώσσες για να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες. O σημερινός πολιτισμός, αφομοιώνοντας τις αρχικές καταβολές, δημιουργεί νέες λατινικές και περισσότερο ελληνικές λέξεις, που ούτε υπήρχαν ούτε και θα μπορούσαν να υπάρξουν στον αρχαίο κόσμο με τη συγκριτικά περιορισμένη επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη.
Όταν αντίθετα ο νεότερος κόσμος, και ιδιαίτερα η Δύση, προχώρησαν αυτοδύναμα στον πολιτισμό, ιδέες και γνώσεις άρχισαν να περνούν απο τα νέα κέντρα προς την Eλλάδα, μαζί με πολλές απο τις λέξεις-φορείς των νέων ιδεών. Έτσι στα σημερινά νέα ελληνικά όχι μόνο ξανάρχονται αρχαίες ελληνικές λέξεις, συχνά με αλλαγμένη πιά χρήση, αλλά έρχονται και πολλές καινούριες λέξεις δημιουργημένες στις ευρωπαϊκές γλώσσες για τις σύγχρονες ανάγκες με βάση αρχαία ελληνικά λεξ(ιλογ)ικά στοιχεία. (Πετρούνιας 1996).
2. Αρχαίες λέξεις στα νέα ελληνικά.
Αρχαίες λέξεις έχουν έρθει στα νέα ελληνικά απο τρείς διαφορετικούς δρόμους. (Πετρούνιας 1998, κ΄-κγ΄ και γενικότερα: Πετρούνιας 2000α, 57-66)
α) Βασική γλωσσική κληρονομιά: Σάν λέξεις «κληρονομημένες», που υπάρχουν δηλαδή συνεχώς στη λαϊκή γλώσσα και αποτελούν το βασικό λεξιλόγιο της νέας ελληνικής: πατέρας, μητέρα, θάλασσα, έχω, τρώω, εγώ, και, ένα, δύο. Οι λέξεις αυτές παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη στατιστική συχνότητα, αλλά σε απόλυτους αριθμούς οι λέξεις των δύο ακόλουθων κατηγοριών είναι περισσότερες.
Συχνά αυτές οι λέξεις άλλαξαν σημαντικά στο πέρασμα των αιώνων, καθώς ακολούθησαν τους φωνολογικούς και μορφολογικούς κανόνες που επικράτησαν κατα την ιστορική εξέλιξη της γλώσσας: φαΐ, απο το έναρθρο απαρέμφατο το φαγεῖν του συνοπτικού θέματος φαγ-του ρήματος τρώγω· λάδι: απο το αρχ. ἔλαιον, υποκοριστικό κατά την ελληνιστική εποχή: ἐλᾴδιον. (Κατά την ελληνιστική εποχή είχαν μεγάλη επίδοση τα υποκοριστικά· κάτι που παρατηρείται πάλι σήμερα). Μεσαιωνικό ελάδιν (με αποβολή του ενός φωνήεντος για αποφυγή της χασμωδίας) > λάδιν (με αποβολή του αρχικού άτονου φωνήεντος για να δημιουργηθεί η συλλαβική δομή Σύμφωνο-Φωνήεν, που προτιμούν οι διάφορες γλώσσες) > λάδι (με αποβολή του τελικού συμφώνου, και πάλι για να δημιουργηθεί η «προτιμημένη» συλλαβική δομή).
Οι ακόλουθες δύο κατηγορίες είναι δάνεια λόγιας προέλευσης:
β) Αναβίωση αρχαίων λέξεων. Μεγάλος αριθμός αρχαίων λέξεων έχουν επανεισαχθεί σάν λόγια δάνεια απ’ τ’ αρχαία ελληνικά, κυρίως απο τη γλώσσα της ελληνιστικής εποχής – «διαχρονικός δανεισμός» (Πετρούνιας 2000α, 60): ακριβολογία, επανέρχομαι, ισοψηφία, όροφος, φαγητό.
Σε διάφορες περιπτώσεις, αρχαίες λέξεις που ήρθαν σάν δάνεια δέν προσαρμόστηκαν στη φωνολογία και στη μορφολογία της λαϊκής γλώσσας, με αποτέλεσμα να παραβιαστούν ή να τροποποιηθούν οι σχετικοί κανόνες της ελληνικής: χθόνιος: σύμπλεγμα -χθ-, ενώ θα περιμέναμε ανομοίωση σε -χτ-· η οδός: θηλυκό σε -ος, ενώ αυτή είναι κατάληξη αρσενικών, δηλαδή με ανώμαλη κλίση· το όν: τελικό φωνήεν -ν, και επιπλέον ανώμαλη κλίση.
γ) Ακόμη μεγαλύτερος αριθμός λέξεων έρχεται απο τα «διεθνή ελληνικά», είτε απευθείας είτε σάν μεταφράσεις. (Δές στο τμήμα 5.3.)
3. Αρχαίες λέξεις στις άλλες γλώσσες
3.1 Αρχαίες λέξεις σάν δάνεια και μορφής και σημασίας[1]
Oι τομείς οπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη. Mερικοί χαρακτηριστικοί όροι απο αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά,[2] και απο ‘κεί στις νεότερες γλώσσες:
ἀθλητής > athleta∙ ἱππόδρομος > hippodromos∙ ἐπιληψία > epilepsia∙ φιλοσοφία > philosophia διαλεκτική ‘φιλοσοφική μέθοδος’ > dialectica∙ μουσική > musica∙ γραμματική > grammatica∙ ἱστορία > historia∙γεωμετρία > geometria∙ ἀριθμητική > arithmetica∙ κυβερνῶ ‘οδηγώ πλοίο’ > gubernare∙ στρατηγία ‘το αξίωμα του στρατηγού’ > strategia (στρατηγική είναι ‘η τέχνη του στρατηγού’).
Άλλες αρχαίες ελληνικές λέξεις μπήκαν και συνεχίζουν να μπαίνουν κατευθείαν στις νεότερες γλώσσες, χωρίς πιά το ενδιάμεσο των λατινικών, όπως για παράδειγμα οι αγγλικές:
ἐρωτικός > erotic, ἀριστοκρατία, δημοκρατία, πολιτική > aristocracy, democracy, politics.
Kατα την ελληνιστική εποχή, με την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημών αλλά και των θεολογικών αναζητήσεων, νέες λέξεις δημιουργήθηκαν, άλλων άλλαξε η σημασία, και πέρασαν σάν κληρονομιά στον υπόλοιπο κόσμο· για παράδειγμα:
γεωγραφία > geographia, ἀστρονομία > astronomia, ἀστρολογία > astrologia (στ’ αρχαία ελληνικά σήμαινε ότι και η λέξη ἀστρονομία)· η αρχαία λέξη θεολογία απέκτησε τελείως ιδιαίτερη σημασία, και πέρασε στα λατινικά σάν theologia.
Όπως συνέβηκε με τις αρχαίες, έτσι και πολλές ελληνιστικές λέξεις υιοθετήθηκαν απευθείας απο τις νεότερες γλώσσες, χωρίς το ενδιάμεσο των λατινικών· π.χ. βιογραφία > biography, τὰ ἔντομα (όρος δημιουργημένος απ’ τον Aριστοτέλη) > entomo-.
Tα μεσαιωνικά ελληνικά συνέβαλαν σε μικρότερο βαθμό στην αύξηση του ρεπερτόριου των νεότερων γλωσσών: ἱεραρχία > hierarchy, αρχικά σάν εκκλησιαστικός όρος, χρησιμεύει σήμερα σάν όρος πολλών επιστημών.
Mερικών λέξεων η ελληνική καταγωγή δέ φαίνεται με την πρώτη ματιά. H λέξη παραβολή, που στ’ αρχαία σήμαινε: ‘σύγκριση, απεικόνιση’, έγινε κατα την ελληνιστική εποχή το λατινικό parabola, ιδιαίτερα στη χρήση για τις παραβολές του Xριστού, τον κατεξοχήν «λόγο» της εποχής, απ’ οπου σήμερα το γαλλικό parole, το ιταλικό parola, το ισπανικό palabra. H λέξη σχολή (στ’ αρχαία σήμαινε: ‘άνεση, ανάπαυση’) δίνει λατινικό schola, απ’ οπου προέρχονται, ανάμεσα σε άλλα, το γαλλικό école, το αγγλικό school και το γερμανικό Schule. H λέξη ἄγγελος, στ’ αρχαία ελληνικά ‘αγγελιοφόρος’, γίνεται στα λατινικά angelus, απ’ οπου π.χ. το γαλλικό ange, το γερμανικό Engel, το αγγλικό angel. H λέξη κοιμητήριον έγινε coemeterium, απ’ οπου γαλλικό cimetière, αγγλικό cemetery, ιταλικό cimitero. Η αρχαία λέξη ἄστρον, σε συνδυασμό με το λατινικό πρόθημα dis-, που δηλώνει στέρηση ή αντίθεση, έδωσαν το μεσαίωνα το ιταλικό disastro, απ’ οπου το γαλλικό désastre και ύστερα αγγλικό disaster ‘συμφορά, καταστροφή’. Η αρχική αντίληψη αναφερόταν σε κάποιον γεννημένο υπο την κακή επίδραση ενός «άστρου» (πλανήτη)[3]. Tέτοιες λέξεις διαδόθηκαν απ’ τη λαϊκή και όχι απ’ τη λόγια παράδοση, ενσωματώθηκαν απ’ την αρχή στις νέες λαϊκές γλώσσες που αναπτύχτηκαν το Μεσαίωνα, γιαυτό και παρουσιάζουν περισσότερες αλλαγές.
3.2 Αρχαίες λέξεις σάν δάνεια μόνο σημασίας.
Η συνάντηση των πολιτισμών, που συντελέστηκε κατα την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή, δημιούργησε «λέξεις πολλαπλής καταγωγής», πολλές όχι σάν απευθείας δάνεια αλλά σάν μεταφράσεις. Άλλες απο αυτές ήταν παλιότερες λέξεις της αποδέχτριας γλώσσας, που απο «σημασιολογικό δανεισμό» αποχτήσανε νέες χρήσεις, άλλες ήτανε τελείως νέες δημιουργίες: τα κυρίως «μεταφραστικά δάνεια». Μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τα δάνεια σημασίας στα λατινικά, γιατι απο αυτή τη γλώσσα πέρασαν στις νεότερες ευρωπαϊκές[4].
Η λέξη ἄγγελος, που στην κλασική ελληνική σήμαινε ‘αγγελιοφόρος’, πέρασε στις άλλες γλώσσες με τη νέα σημασία-της, που είναι μετάφραση του εβραϊκού melek. Το αρχαίο επίθετο χριστόν (μαρτυρείται στο ουδέτερο γένος) ‘κάτι που μπορεί να αλειφτεί, όπως γιατρικό ή μύρο’ χρησιμοποιήθηκε κατα την ελληνιστική εποχή σάν μετάφραση του αραμαϊκού Μεσσίας και έδωσε τη λέξη Χριστός ‘ο μυρωμένος’ (όπως οι βασιλιάδες των Ιουδαίων), που πέρασε στα λατινικά σάν απευθείας δάνειο Christus. Στη συνέχεια, σε συνδυασμό με το λατινικό επίθημα -anus έδωσε τη λέξη Christiani (πληθυντικός), που «επέστρεψε» στα ελληνικά σάν Xριστιανοί, και ξανάδωσε, με βάση το ρήμα χριστιανίζω ‘εκχριστιανίζω’, τη λέξη χριστιανισμός. Η λέξη πνεῦμα σήμαινε κατα την κλασική εποχή: ‘πνοή, φύσημα’, περίπου ό,τι και η λατινική λέξη spiritus ‘ελαφρό φύσημα ανέμου, πνοή’. Κατα την ελληνιστική εποχή η λέξη πνεῦμα χρησιμοποιήθηκε γιανα εκφράσει μιά βασική θεολογική έννοια (πνεῦμα ο Θεός, Ἅγιον πνεῦμα), και αυτή η έννοια αποδόθηκε στα λατινικά με την αντίστοιχη παλιότερη λέξη spiritus, με αποτέλεσμα ν’ αλλάξει και η βασική σημασία της λατινικής λέξης.
Kαθώς διάφοροι θεσμοί της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου, οι πρώτες επιστήμες και η φιλοσοφία ξεκίνησαν απο την αρχαία Eλλάδα, οι λέξεις που εκφράζουν αυτές τις ανθρώπινες δραστηριότητες δημιουργήθηκαν στα ελληνικά, και απο ‘κεί, περνώντας συνήθως απ’ το ενδιάμεσο των λατινικών, πλούτισαν την πνευματική ζωή του νεότερου κόσμου. Παράλληλα και η λατινική σκέψη, συνεχίζοντας την αρχική ώθηση που δέχτηκε απ’ τον ελληνόφωνο κόσμο, παρήγαγε νέο πολιτισμικό υλικό. H αρχική πηγή δημιούργησε παράδοση, έτσι ώστε σήμερα η επιστήμη εξακολουθεί να αντλεί απο τις δύο κλασικές γλώσσες για να ανταποκριθεί στις νέες ανάγκες. O σημερινός πολιτισμός, αφομοιώνοντας τις αρχικές καταβολές, δημιουργεί νέες λατινικές και περισσότερο ελληνικές λέξεις, που ούτε υπήρχαν ούτε και θα μπορούσαν να υπάρξουν στον αρχαίο κόσμο με τη συγκριτικά περιορισμένη επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη.
Όταν αντίθετα ο νεότερος κόσμος, και ιδιαίτερα η Δύση, προχώρησαν αυτοδύναμα στον πολιτισμό, ιδέες και γνώσεις άρχισαν να περνούν απο τα νέα κέντρα προς την Eλλάδα, μαζί με πολλές απο τις λέξεις-φορείς των νέων ιδεών. Έτσι στα σημερινά νέα ελληνικά όχι μόνο ξανάρχονται αρχαίες ελληνικές λέξεις, συχνά με αλλαγμένη πιά χρήση, αλλά έρχονται και πολλές καινούριες λέξεις δημιουργημένες στις ευρωπαϊκές γλώσσες για τις σύγχρονες ανάγκες με βάση αρχαία ελληνικά λεξ(ιλογ)ικά στοιχεία. (Πετρούνιας 1996).
2. Αρχαίες λέξεις στα νέα ελληνικά.
Αρχαίες λέξεις έχουν έρθει στα νέα ελληνικά απο τρείς διαφορετικούς δρόμους. (Πετρούνιας 1998, κ΄-κγ΄ και γενικότερα: Πετρούνιας 2000α, 57-66)
α) Βασική γλωσσική κληρονομιά: Σάν λέξεις «κληρονομημένες», που υπάρχουν δηλαδή συνεχώς στη λαϊκή γλώσσα και αποτελούν το βασικό λεξιλόγιο της νέας ελληνικής: πατέρας, μητέρα, θάλασσα, έχω, τρώω, εγώ, και, ένα, δύο. Οι λέξεις αυτές παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη στατιστική συχνότητα, αλλά σε απόλυτους αριθμούς οι λέξεις των δύο ακόλουθων κατηγοριών είναι περισσότερες.
Συχνά αυτές οι λέξεις άλλαξαν σημαντικά στο πέρασμα των αιώνων, καθώς ακολούθησαν τους φωνολογικούς και μορφολογικούς κανόνες που επικράτησαν κατα την ιστορική εξέλιξη της γλώσσας: φαΐ, απο το έναρθρο απαρέμφατο το φαγεῖν του συνοπτικού θέματος φαγ-του ρήματος τρώγω· λάδι: απο το αρχ. ἔλαιον, υποκοριστικό κατά την ελληνιστική εποχή: ἐλᾴδιον. (Κατά την ελληνιστική εποχή είχαν μεγάλη επίδοση τα υποκοριστικά· κάτι που παρατηρείται πάλι σήμερα). Μεσαιωνικό ελάδιν (με αποβολή του ενός φωνήεντος για αποφυγή της χασμωδίας) > λάδιν (με αποβολή του αρχικού άτονου φωνήεντος για να δημιουργηθεί η συλλαβική δομή Σύμφωνο-Φωνήεν, που προτιμούν οι διάφορες γλώσσες) > λάδι (με αποβολή του τελικού συμφώνου, και πάλι για να δημιουργηθεί η «προτιμημένη» συλλαβική δομή).
Οι ακόλουθες δύο κατηγορίες είναι δάνεια λόγιας προέλευσης:
β) Αναβίωση αρχαίων λέξεων. Μεγάλος αριθμός αρχαίων λέξεων έχουν επανεισαχθεί σάν λόγια δάνεια απ’ τ’ αρχαία ελληνικά, κυρίως απο τη γλώσσα της ελληνιστικής εποχής – «διαχρονικός δανεισμός» (Πετρούνιας 2000α, 60): ακριβολογία, επανέρχομαι, ισοψηφία, όροφος, φαγητό.
Σε διάφορες περιπτώσεις, αρχαίες λέξεις που ήρθαν σάν δάνεια δέν προσαρμόστηκαν στη φωνολογία και στη μορφολογία της λαϊκής γλώσσας, με αποτέλεσμα να παραβιαστούν ή να τροποποιηθούν οι σχετικοί κανόνες της ελληνικής: χθόνιος: σύμπλεγμα -χθ-, ενώ θα περιμέναμε ανομοίωση σε -χτ-· η οδός: θηλυκό σε -ος, ενώ αυτή είναι κατάληξη αρσενικών, δηλαδή με ανώμαλη κλίση· το όν: τελικό φωνήεν -ν, και επιπλέον ανώμαλη κλίση.
γ) Ακόμη μεγαλύτερος αριθμός λέξεων έρχεται απο τα «διεθνή ελληνικά», είτε απευθείας είτε σάν μεταφράσεις. (Δές στο τμήμα 5.3.)
3. Αρχαίες λέξεις στις άλλες γλώσσες
3.1 Αρχαίες λέξεις σάν δάνεια και μορφής και σημασίας[1]
Oι τομείς οπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη. Mερικοί χαρακτηριστικοί όροι απο αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά,[2] και απο ‘κεί στις νεότερες γλώσσες:
ἀθλητής > athleta∙ ἱππόδρομος > hippodromos∙ ἐπιληψία > epilepsia∙ φιλοσοφία > philosophia διαλεκτική ‘φιλοσοφική μέθοδος’ > dialectica∙ μουσική > musica∙ γραμματική > grammatica∙ ἱστορία > historia∙γεωμετρία > geometria∙ ἀριθμητική > arithmetica∙ κυβερνῶ ‘οδηγώ πλοίο’ > gubernare∙ στρατηγία ‘το αξίωμα του στρατηγού’ > strategia (στρατηγική είναι ‘η τέχνη του στρατηγού’).
Άλλες αρχαίες ελληνικές λέξεις μπήκαν και συνεχίζουν να μπαίνουν κατευθείαν στις νεότερες γλώσσες, χωρίς πιά το ενδιάμεσο των λατινικών, όπως για παράδειγμα οι αγγλικές:
ἐρωτικός > erotic, ἀριστοκρατία, δημοκρατία, πολιτική > aristocracy, democracy, politics.
Kατα την ελληνιστική εποχή, με την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημών αλλά και των θεολογικών αναζητήσεων, νέες λέξεις δημιουργήθηκαν, άλλων άλλαξε η σημασία, και πέρασαν σάν κληρονομιά στον υπόλοιπο κόσμο· για παράδειγμα:
γεωγραφία > geographia, ἀστρονομία > astronomia, ἀστρολογία > astrologia (στ’ αρχαία ελληνικά σήμαινε ότι και η λέξη ἀστρονομία)· η αρχαία λέξη θεολογία απέκτησε τελείως ιδιαίτερη σημασία, και πέρασε στα λατινικά σάν theologia.
Όπως συνέβηκε με τις αρχαίες, έτσι και πολλές ελληνιστικές λέξεις υιοθετήθηκαν απευθείας απο τις νεότερες γλώσσες, χωρίς το ενδιάμεσο των λατινικών· π.χ. βιογραφία > biography, τὰ ἔντομα (όρος δημιουργημένος απ’ τον Aριστοτέλη) > entomo-.
Tα μεσαιωνικά ελληνικά συνέβαλαν σε μικρότερο βαθμό στην αύξηση του ρεπερτόριου των νεότερων γλωσσών: ἱεραρχία > hierarchy, αρχικά σάν εκκλησιαστικός όρος, χρησιμεύει σήμερα σάν όρος πολλών επιστημών.
Mερικών λέξεων η ελληνική καταγωγή δέ φαίνεται με την πρώτη ματιά. H λέξη παραβολή, που στ’ αρχαία σήμαινε: ‘σύγκριση, απεικόνιση’, έγινε κατα την ελληνιστική εποχή το λατινικό parabola, ιδιαίτερα στη χρήση για τις παραβολές του Xριστού, τον κατεξοχήν «λόγο» της εποχής, απ’ οπου σήμερα το γαλλικό parole, το ιταλικό parola, το ισπανικό palabra. H λέξη σχολή (στ’ αρχαία σήμαινε: ‘άνεση, ανάπαυση’) δίνει λατινικό schola, απ’ οπου προέρχονται, ανάμεσα σε άλλα, το γαλλικό école, το αγγλικό school και το γερμανικό Schule. H λέξη ἄγγελος, στ’ αρχαία ελληνικά ‘αγγελιοφόρος’, γίνεται στα λατινικά angelus, απ’ οπου π.χ. το γαλλικό ange, το γερμανικό Engel, το αγγλικό angel. H λέξη κοιμητήριον έγινε coemeterium, απ’ οπου γαλλικό cimetière, αγγλικό cemetery, ιταλικό cimitero. Η αρχαία λέξη ἄστρον, σε συνδυασμό με το λατινικό πρόθημα dis-, που δηλώνει στέρηση ή αντίθεση, έδωσαν το μεσαίωνα το ιταλικό disastro, απ’ οπου το γαλλικό désastre και ύστερα αγγλικό disaster ‘συμφορά, καταστροφή’. Η αρχική αντίληψη αναφερόταν σε κάποιον γεννημένο υπο την κακή επίδραση ενός «άστρου» (πλανήτη)[3]. Tέτοιες λέξεις διαδόθηκαν απ’ τη λαϊκή και όχι απ’ τη λόγια παράδοση, ενσωματώθηκαν απ’ την αρχή στις νέες λαϊκές γλώσσες που αναπτύχτηκαν το Μεσαίωνα, γιαυτό και παρουσιάζουν περισσότερες αλλαγές.
3.2 Αρχαίες λέξεις σάν δάνεια μόνο σημασίας.
Η συνάντηση των πολιτισμών, που συντελέστηκε κατα την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή, δημιούργησε «λέξεις πολλαπλής καταγωγής», πολλές όχι σάν απευθείας δάνεια αλλά σάν μεταφράσεις. Άλλες απο αυτές ήταν παλιότερες λέξεις της αποδέχτριας γλώσσας, που απο «σημασιολογικό δανεισμό» αποχτήσανε νέες χρήσεις, άλλες ήτανε τελείως νέες δημιουργίες: τα κυρίως «μεταφραστικά δάνεια». Μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τα δάνεια σημασίας στα λατινικά, γιατι απο αυτή τη γλώσσα πέρασαν στις νεότερες ευρωπαϊκές[4].
Η λέξη ἄγγελος, που στην κλασική ελληνική σήμαινε ‘αγγελιοφόρος’, πέρασε στις άλλες γλώσσες με τη νέα σημασία-της, που είναι μετάφραση του εβραϊκού melek. Το αρχαίο επίθετο χριστόν (μαρτυρείται στο ουδέτερο γένος) ‘κάτι που μπορεί να αλειφτεί, όπως γιατρικό ή μύρο’ χρησιμοποιήθηκε κατα την ελληνιστική εποχή σάν μετάφραση του αραμαϊκού Μεσσίας και έδωσε τη λέξη Χριστός ‘ο μυρωμένος’ (όπως οι βασιλιάδες των Ιουδαίων), που πέρασε στα λατινικά σάν απευθείας δάνειο Christus. Στη συνέχεια, σε συνδυασμό με το λατινικό επίθημα -anus έδωσε τη λέξη Christiani (πληθυντικός), που «επέστρεψε» στα ελληνικά σάν Xριστιανοί, και ξανάδωσε, με βάση το ρήμα χριστιανίζω ‘εκχριστιανίζω’, τη λέξη χριστιανισμός. Η λέξη πνεῦμα σήμαινε κατα την κλασική εποχή: ‘πνοή, φύσημα’, περίπου ό,τι και η λατινική λέξη spiritus ‘ελαφρό φύσημα ανέμου, πνοή’. Κατα την ελληνιστική εποχή η λέξη πνεῦμα χρησιμοποιήθηκε γιανα εκφράσει μιά βασική θεολογική έννοια (πνεῦμα ο Θεός, Ἅγιον πνεῦμα), και αυτή η έννοια αποδόθηκε στα λατινικά με την αντίστοιχη παλιότερη λέξη spiritus, με αποτέλεσμα ν’ αλλάξει και η βασική σημασία της λατινικής λέξης.
Ο αριθμός των μεταφρασμένων εννοιών που πέρασαν απ’ τα ελληνικά στα λατινικά, και απο ‘κεί κληροδοτήθηκαν στις νεότερες γλώσσες, είναι υψηλός. Πολλές φορές πέρασαν στις νεότερες γλώσσες και οι δύο μορφές, το πλήρες και το μεταφραστικό δάνειο, με αποτέλεσμα τη δημιουργία παράλληλων ομάδων απο συγγενικές λέξεις· π.χ. στα αγγλικά: pathetic, pathology / passion, passionate∙ entomology, entomologist / insect, insecticide∙ triad, triadic / Trinity, trinitarian.
4. Νεότερες δημιουργίες με βάση τα αρχαία ελληνικά.
Γιανα ικανοποιηθούν οι ανάγκες του νεότερου πολιτισμού, τροποποιείται η σημασία αρχαίων λέξεων, και προπαντός δημιουργούνται συνεχώς νέοι διεθνισμοί στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά και σε λατινικά λεξικά στοιχεία[5]. Μερικών λέξεων η σημασία τροποποιήθηκε κιόλας στα λατινικά· αλλά οι τροποποιήσεις είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των νεότερων γλωσσών, οπου υπάρχει η ανάγκη να εκφραστεί αντίστοιχη εξέλιξη των ιδεών· έτσι οι λέξεις στρατηγική, διαλεκτική, ιεραρχία, που αναφέρθηκαν πιό πάνω. Με βάση το αρχαίο πολιτεία (περίπου: ‘κράτος’) έχουμε π.χ. στ’ αγγλικά policy ‘άσκηση πολιτικής’, αλλά επίσης και police ‘αστυνομία’, γαλλικό police, ιταλικό polizia, γερμανικό Polizei.
Eκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των νεολατινικών, των νεότερων γλωσσών, και γενικά του «διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου» (οι κατεξοχήν «διεθνισμοί») στηρίζονται όχι σε ολόκληρες λέξεις αλλά σε λεξικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής (και της λατινικής), που σήμερα χρησιμεύουν σάν παραθήματα ή συμφύματα:
a- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < παλαιός, neo- < νέος, micro- < μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- < μακρός, -ist< -ιστής, -ism < -ισμός, -logy < -λογία (λόγος), -therapy < θεραπεία.
Συχνά μάλιστα δέν ακολουθούν ακριβώς τους κανόνες των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών, αφού δημιουργήθηκαν γιανα ικανοποιηθούν οι ανάγκες των νεότερων γλωσσών και όχι για επίδειξη αρχαιομάθειας[6]· όπως συμβαίνει με τις λέξεις microbe (και όχι π.χ. microzoaire), orthopédie (και όχι π.χ. pédorthosie), polyclinique (και όχι π.χ. polyclinicion),που αρχικά δημιουργήθηκαν στα γαλλικά και απο ‘κεί πέρασαν στις άλλες γλώσσες, και φυσικά και στα νέα ελληνικά: μικρόβιο, ορθοπαι(ε)δική, πολυκλινική.
Αλλά και αντίστροφα, ο μεγάλος αριθμός δανείων απ’ τ’ αρχαία ελληνικά στις ευρωπαϊκές γλώσσες είχε προκαλέσει κιόλας απ’ την αναγέννηση τη δημιουργία νέων μορφολογικών και σημασιολογικών μοντέλων σ’ αυτές· όπως για παράδειγμα το πλήθος των σύνθετων διεθνισμών με «συνδετικό φωνήεν»-ο-, στοιχείο αρχικά μόνον ελληνικό (Hatcher 1951).
Στις γλώσσες που μετέχουν στο σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό, τέτοιες λέξεις μπορούν να ανέρχονται σε εκατομμύρια. Δηλαδή είναι πολλαπλάσιες απ’ όλες τις ελληνικές λέξεις που μαρτυρούνται στα αρχαία κείμενα δέκα περίπου αιώνων.
5. Απο τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά.
H αντίστροφη πορεία, το πέρασμα λέξεων απ’ τα λατινικά στα ελληνικά, ξεκίνησε κατα τη ρωμαϊκή εποχή, όπως το λατινικό hospitium ‘χώρος υποδοχής ταξιδιωτών’ > ελληνιστικό ὀσπίτιον > μεσαιωνικό σπίτι. Φυσικά, περισσότερες λέξεις έχουν έρθει απ’ τις νεότερες γλώσσες, όπως απ’ τα γαλλικά: βαγκονλί < wagon-lit, σινιέ < signé, ή απ’ τα αγγλικά: κομπιούτερ < computer.
Στη μεγάλη πλειοψηφία όμως τα δάνεια αυτά είναι διεθνισμοί στηριγμένοι ενμέρει στ’ αρχαία ελληνικά.
5.1 Επιστροφή αρχαίων λέξεων.
Αρχαίες λέξεις που για πολλούς αιώνες δέ χρησιμοποιούνταν πιά στην ελληνική γλώσσα ήρθαν στα νέα ελληνικά μέσω των νεότερων γλωσσών, προπάντων των γαλλικών και των αγγλικών. Τέτοιες είναι για παράδειγμα οι λέξεις δημοκρατία, ἀριστοκρατία.
Συχνά αυτές οι λέξεις έρχονται με τροποποιημένη σημασία, αλλαγή που συντελέστηκε στις δυτικές γλώσσες: Η λέξη δημοκρατία σήμερα δηλώνει ειδικά το κοινοβουλευτικό πολίτευμα, που ήταν άγνωστο στην αρχαιότητα. Οι λέξεις τραγωδία,τραγικός διατηρούν την αρχαία σημασία-τους μόνο για δήλωση του συγκεκριμένου θεατρικού είδους, ενώ στη σημασία για ‘κάτι δυσάρεστο, φριχτό’ αποδίδουν τα γαλλικά tragédie, tragique, που μέσω των λατινικών ανάγονται στ’ αρχαία ελληνικά. Η σπάνια ελληνιστική λέξη ἀμφιθέατρον δήλωνε θέατρο με κυκλική διάταξη και απ’ τις δύο πλευρές, όπως το Κολοσσαίο της Ρώμης. Η αλλαγή της σημασίας σε ‘μεγάλη ημικυκλική αίθουσα διδασκαλίας’ έγινε στα γαλλικά, όταν άλλαξε η αρχιτεκτονική των πανεπιστημιακών αιθουσών διδασκαλίας, χωρίς ν’ αλλάξει και η σχετική λέξη. Η ελληνιστική λέξη ἐλληνισμός’μίμηση ελληνικών τρόπων, χρήση της ελληνικής γλώσσας απο ξένους’, χρησιμοποιήθηκε το δέκατο ένατο αιώνα απ’ το γερμανό ιστορικό Droysen (στο έργο-του Geschichte des Hellenismus), για να δηλώσει την ιστορική περίοδο ανάμεσα στον Αλέξαντρο και τον Αύγουστο, και τελικά στα νέα ελληνικά δηλώνει τους ‘απανταχού Έλληνες’, σημασία που θ’ αποκλειότανε στ’ αρχαία ελληνικά, και που είναι εξαιρετικά σπάνια στις δυτικές γλώσσες[7].
5.2 Αντιδάνεια.
Μερικές, λίγες λέξεις πέρασαν απ’ τα ελληνικά σε άλλες γλώσσες, και επιστρέψανε ύστερα απο καιρό με αλλαγμένη μορφή και σημασία, όπως οι παρόλα, παλάβρα, που αναφέρθηκαν πιό πάνω· η πρώτη απ’ τα ιταλικά, η δεύτερη απ’ τα ισπανικά των Ελληνοεβραίων, και οι δύο όμως με υποβαθμισμένη σημασία.
Η λέξη ταρταρούγα ‘αντικείμενο κατασκευασμένο απο όστρακο χελώνας’, έρχεται απ’ το ιταλικό (βενετσιάνικο) tartaruga, που στηρίζεται στο υστερολατινικό Tartarucus. Αυτό είναι απόδοση του ελληνιστικού Ταρταροῦχος ‘δαίμονας του Τάρταρου’. Η χρήση αυτής της λέξης οφείλεται στο γεγονός οτι το Μεσαίωνα η χελώνα θεωρούνταν σύμβολο του κακού πνεύματος. Το αρσενικό Tartarucus έγινε θηλυκό στα μεταγενέσερα λατινικά, επειδή η παλιότερη λέξη για τη χελώνα, testudo, ήτανε θηλυκού γένους.
Τα αντιδάνεια είναι συνήθως λαϊκής προέλευσης. Υπάρχουν όμως και μερικά λόγιας: απο την ελληνιστική φράση ἐγκύκλιος παιδεία ‘σύνολο επιστημονικής εκπαίδευσης’ δημιουργήθηκε, απο σφαλερή ανάγνωση σε λατινικά χειρόγραφα, το νεολατινικό encyclopaideia, απ’ οπου το γαλλικό encyclopédie, και απο ‘κεί το νεοελληνικό εγκυκλοπαιδεία, που στη συνέχεια τονίστηκε στην προπαραλήγουσα αναλογικά προς τα άλλα σύνθετα.
5.3 Διεθνισμοί στα νέα ελληνικά.
Ο μεγαλύτερος αριθμός όμως δανείων είναι διεθνισμοί, και οι περισσότεροι απ’ αυτούς στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία. Εκατοντάδες χιλιάδες διεθνισμοί που στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία έρχονται κατα τους τελευταίους δύο αιώνες στα νέα ελληνικά. (Πετρούνιας 1995, 2000α, 2001α, 2001β) Aκολουθούν μερικά παραδείγματα. Για συντομία δίνεται μόνον η γαλλική τους μορφή, αφού οι περισσότερες ήρθαν στα νέα ελληνικά απ’ τα γαλλικά ή με το ενδιάμεσο των γαλλικών:
acoustique, cardiologie, diachronie, écologie (αρχικά στα γερμανικά), électricité, kilomètre (δημιούργημα της γαλλικής επανάστασης), magnétisme, mélodrame, néolithique, néoplasme, paléontologie, pédiatrie, pscychologie, synchronie, télégramme, téléphone, téléscope, thermomètre, uranium, utopie (όρος δημιουργημένος στ αγγλικά απ’ τον Thomas More) > ακουστική, καρδιολογία, διαχρονία, οικολογία, ηλεκτρισμός, χιλιόμετρο, μαγνητισμός, μελόδραμα, νεολιθικός, νεόπλασμα, παλαιοντολογία, παιδιατρική, ψυχολογία, συγχρονία, τηλεγράφημα, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο, θερμόμετρο, ουράνιο, ουτοπία.
Άλλες λέξεις στηρίζονται σε συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και λατινικών λεξικών στοιχείων: sociologie, στα νέα ελληνικά μεταφρασμένο και ως προς το λατινικό στοιχείο του: κοινωνιολογία, égoisme (< λατινικό ego + νεολατινικό -ismus < αρχαίο -ισ-μός) > εγωισμός.
Προφανώς θα ήταν επιπόλαιο και παραπλανητικό, τέτοιες λέξεις να παρουσιάζονται αδιάκριτα σάν να ήταν περίπου «αρχαίες ελληνικές». Πρέπει να γίνει σαφές, πως τα «διεθνή ελληνικά» αποτελούνται απο ένα σημαντικό αριθμό αρχαίων λέξεων, και απο ένα τεράστιο αριθμό λέξεων που δημιουργούνται κατα τη νεότερη εποχή με βάση ελληνικά (και λατινικά) λεξικά στοιχεία.
5.4 Δισυπόστατος δανεισμός.
4. Νεότερες δημιουργίες με βάση τα αρχαία ελληνικά.
Γιανα ικανοποιηθούν οι ανάγκες του νεότερου πολιτισμού, τροποποιείται η σημασία αρχαίων λέξεων, και προπαντός δημιουργούνται συνεχώς νέοι διεθνισμοί στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά και σε λατινικά λεξικά στοιχεία[5]. Μερικών λέξεων η σημασία τροποποιήθηκε κιόλας στα λατινικά· αλλά οι τροποποιήσεις είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των νεότερων γλωσσών, οπου υπάρχει η ανάγκη να εκφραστεί αντίστοιχη εξέλιξη των ιδεών· έτσι οι λέξεις στρατηγική, διαλεκτική, ιεραρχία, που αναφέρθηκαν πιό πάνω. Με βάση το αρχαίο πολιτεία (περίπου: ‘κράτος’) έχουμε π.χ. στ’ αγγλικά policy ‘άσκηση πολιτικής’, αλλά επίσης και police ‘αστυνομία’, γαλλικό police, ιταλικό polizia, γερμανικό Polizei.
Eκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των νεολατινικών, των νεότερων γλωσσών, και γενικά του «διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου» (οι κατεξοχήν «διεθνισμοί») στηρίζονται όχι σε ολόκληρες λέξεις αλλά σε λεξικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής (και της λατινικής), που σήμερα χρησιμεύουν σάν παραθήματα ή συμφύματα:
a- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < παλαιός, neo- < νέος, micro- < μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- < μακρός, -ist< -ιστής, -ism < -ισμός, -logy < -λογία (λόγος), -therapy < θεραπεία.
Συχνά μάλιστα δέν ακολουθούν ακριβώς τους κανόνες των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών, αφού δημιουργήθηκαν γιανα ικανοποιηθούν οι ανάγκες των νεότερων γλωσσών και όχι για επίδειξη αρχαιομάθειας[6]· όπως συμβαίνει με τις λέξεις microbe (και όχι π.χ. microzoaire), orthopédie (και όχι π.χ. pédorthosie), polyclinique (και όχι π.χ. polyclinicion),που αρχικά δημιουργήθηκαν στα γαλλικά και απο ‘κεί πέρασαν στις άλλες γλώσσες, και φυσικά και στα νέα ελληνικά: μικρόβιο, ορθοπαι(ε)δική, πολυκλινική.
Αλλά και αντίστροφα, ο μεγάλος αριθμός δανείων απ’ τ’ αρχαία ελληνικά στις ευρωπαϊκές γλώσσες είχε προκαλέσει κιόλας απ’ την αναγέννηση τη δημιουργία νέων μορφολογικών και σημασιολογικών μοντέλων σ’ αυτές· όπως για παράδειγμα το πλήθος των σύνθετων διεθνισμών με «συνδετικό φωνήεν»-ο-, στοιχείο αρχικά μόνον ελληνικό (Hatcher 1951).
Στις γλώσσες που μετέχουν στο σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό, τέτοιες λέξεις μπορούν να ανέρχονται σε εκατομμύρια. Δηλαδή είναι πολλαπλάσιες απ’ όλες τις ελληνικές λέξεις που μαρτυρούνται στα αρχαία κείμενα δέκα περίπου αιώνων.
5. Απο τις ευρωπαϊκές γλώσσες στα νέα ελληνικά.
H αντίστροφη πορεία, το πέρασμα λέξεων απ’ τα λατινικά στα ελληνικά, ξεκίνησε κατα τη ρωμαϊκή εποχή, όπως το λατινικό hospitium ‘χώρος υποδοχής ταξιδιωτών’ > ελληνιστικό ὀσπίτιον > μεσαιωνικό σπίτι. Φυσικά, περισσότερες λέξεις έχουν έρθει απ’ τις νεότερες γλώσσες, όπως απ’ τα γαλλικά: βαγκονλί < wagon-lit, σινιέ < signé, ή απ’ τα αγγλικά: κομπιούτερ < computer.
Στη μεγάλη πλειοψηφία όμως τα δάνεια αυτά είναι διεθνισμοί στηριγμένοι ενμέρει στ’ αρχαία ελληνικά.
5.1 Επιστροφή αρχαίων λέξεων.
Αρχαίες λέξεις που για πολλούς αιώνες δέ χρησιμοποιούνταν πιά στην ελληνική γλώσσα ήρθαν στα νέα ελληνικά μέσω των νεότερων γλωσσών, προπάντων των γαλλικών και των αγγλικών. Τέτοιες είναι για παράδειγμα οι λέξεις δημοκρατία, ἀριστοκρατία.
Συχνά αυτές οι λέξεις έρχονται με τροποποιημένη σημασία, αλλαγή που συντελέστηκε στις δυτικές γλώσσες: Η λέξη δημοκρατία σήμερα δηλώνει ειδικά το κοινοβουλευτικό πολίτευμα, που ήταν άγνωστο στην αρχαιότητα. Οι λέξεις τραγωδία,τραγικός διατηρούν την αρχαία σημασία-τους μόνο για δήλωση του συγκεκριμένου θεατρικού είδους, ενώ στη σημασία για ‘κάτι δυσάρεστο, φριχτό’ αποδίδουν τα γαλλικά tragédie, tragique, που μέσω των λατινικών ανάγονται στ’ αρχαία ελληνικά. Η σπάνια ελληνιστική λέξη ἀμφιθέατρον δήλωνε θέατρο με κυκλική διάταξη και απ’ τις δύο πλευρές, όπως το Κολοσσαίο της Ρώμης. Η αλλαγή της σημασίας σε ‘μεγάλη ημικυκλική αίθουσα διδασκαλίας’ έγινε στα γαλλικά, όταν άλλαξε η αρχιτεκτονική των πανεπιστημιακών αιθουσών διδασκαλίας, χωρίς ν’ αλλάξει και η σχετική λέξη. Η ελληνιστική λέξη ἐλληνισμός’μίμηση ελληνικών τρόπων, χρήση της ελληνικής γλώσσας απο ξένους’, χρησιμοποιήθηκε το δέκατο ένατο αιώνα απ’ το γερμανό ιστορικό Droysen (στο έργο-του Geschichte des Hellenismus), για να δηλώσει την ιστορική περίοδο ανάμεσα στον Αλέξαντρο και τον Αύγουστο, και τελικά στα νέα ελληνικά δηλώνει τους ‘απανταχού Έλληνες’, σημασία που θ’ αποκλειότανε στ’ αρχαία ελληνικά, και που είναι εξαιρετικά σπάνια στις δυτικές γλώσσες[7].
5.2 Αντιδάνεια.
Μερικές, λίγες λέξεις πέρασαν απ’ τα ελληνικά σε άλλες γλώσσες, και επιστρέψανε ύστερα απο καιρό με αλλαγμένη μορφή και σημασία, όπως οι παρόλα, παλάβρα, που αναφέρθηκαν πιό πάνω· η πρώτη απ’ τα ιταλικά, η δεύτερη απ’ τα ισπανικά των Ελληνοεβραίων, και οι δύο όμως με υποβαθμισμένη σημασία.
Η λέξη ταρταρούγα ‘αντικείμενο κατασκευασμένο απο όστρακο χελώνας’, έρχεται απ’ το ιταλικό (βενετσιάνικο) tartaruga, που στηρίζεται στο υστερολατινικό Tartarucus. Αυτό είναι απόδοση του ελληνιστικού Ταρταροῦχος ‘δαίμονας του Τάρταρου’. Η χρήση αυτής της λέξης οφείλεται στο γεγονός οτι το Μεσαίωνα η χελώνα θεωρούνταν σύμβολο του κακού πνεύματος. Το αρσενικό Tartarucus έγινε θηλυκό στα μεταγενέσερα λατινικά, επειδή η παλιότερη λέξη για τη χελώνα, testudo, ήτανε θηλυκού γένους.
Τα αντιδάνεια είναι συνήθως λαϊκής προέλευσης. Υπάρχουν όμως και μερικά λόγιας: απο την ελληνιστική φράση ἐγκύκλιος παιδεία ‘σύνολο επιστημονικής εκπαίδευσης’ δημιουργήθηκε, απο σφαλερή ανάγνωση σε λατινικά χειρόγραφα, το νεολατινικό encyclopaideia, απ’ οπου το γαλλικό encyclopédie, και απο ‘κεί το νεοελληνικό εγκυκλοπαιδεία, που στη συνέχεια τονίστηκε στην προπαραλήγουσα αναλογικά προς τα άλλα σύνθετα.
5.3 Διεθνισμοί στα νέα ελληνικά.
Ο μεγαλύτερος αριθμός όμως δανείων είναι διεθνισμοί, και οι περισσότεροι απ’ αυτούς στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία. Εκατοντάδες χιλιάδες διεθνισμοί που στηρίζονται σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία έρχονται κατα τους τελευταίους δύο αιώνες στα νέα ελληνικά. (Πετρούνιας 1995, 2000α, 2001α, 2001β) Aκολουθούν μερικά παραδείγματα. Για συντομία δίνεται μόνον η γαλλική τους μορφή, αφού οι περισσότερες ήρθαν στα νέα ελληνικά απ’ τα γαλλικά ή με το ενδιάμεσο των γαλλικών:
acoustique, cardiologie, diachronie, écologie (αρχικά στα γερμανικά), électricité, kilomètre (δημιούργημα της γαλλικής επανάστασης), magnétisme, mélodrame, néolithique, néoplasme, paléontologie, pédiatrie, pscychologie, synchronie, télégramme, téléphone, téléscope, thermomètre, uranium, utopie (όρος δημιουργημένος στ αγγλικά απ’ τον Thomas More) > ακουστική, καρδιολογία, διαχρονία, οικολογία, ηλεκτρισμός, χιλιόμετρο, μαγνητισμός, μελόδραμα, νεολιθικός, νεόπλασμα, παλαιοντολογία, παιδιατρική, ψυχολογία, συγχρονία, τηλεγράφημα, τηλέφωνο, τηλεσκόπιο, θερμόμετρο, ουράνιο, ουτοπία.
Άλλες λέξεις στηρίζονται σε συνδυασμό αρχαίων ελληνικών και λατινικών λεξικών στοιχείων: sociologie, στα νέα ελληνικά μεταφρασμένο και ως προς το λατινικό στοιχείο του: κοινωνιολογία, égoisme (< λατινικό ego + νεολατινικό -ismus < αρχαίο -ισ-μός) > εγωισμός.
Προφανώς θα ήταν επιπόλαιο και παραπλανητικό, τέτοιες λέξεις να παρουσιάζονται αδιάκριτα σάν να ήταν περίπου «αρχαίες ελληνικές». Πρέπει να γίνει σαφές, πως τα «διεθνή ελληνικά» αποτελούνται απο ένα σημαντικό αριθμό αρχαίων λέξεων, και απο ένα τεράστιο αριθμό λέξεων που δημιουργούνται κατα τη νεότερη εποχή με βάση ελληνικά (και λατινικά) λεξικά στοιχεία.
5.4 Δισυπόστατος δανεισμός.
H συνάντηση των αρχαίων ελληνικών και των νεότερων γλωσσών συντελείται μερικές φορές με παράξενο τρόπο μέσα στα νέα ελληνικά. Ξαναχρησιμοποιούνται αρχαίες λέξεις χωρίς καθόλου την παλιά σημασία τους, αλλά γιανα μεταφράσουν ευθύς εξ αρχής λέξεις των νεότερων γλωσσών, ιδίως των γαλλικών. Πρόκειται δηλαδή για «δισυπόστατο δανεισμό», (Πετρούνιας 2000α, 65) με τη μορφή της λέξης να έρχεται σάν δάνειο απ’ τα αρχαία ελληνικά και τη σημασία-της σάν δάνειο απο νεότερες γλώσσες: πολιτισμός, στην ελληνιστική εποχή ‘διοίκηση των δημόσιων υποθέσεων’, μεταφράζει το γαλλικό civilisation· εκνευρίζω, -ομαι, στην ελληνιστική εποχή ‘κόβω τους τένοντες’, μεταφράζει σήμερα το γαλλικό énerver, s’énerver· εκδρομή, που στην κλασική εποχή σήμαινε ‘στρατιωτική επίθεση’, μεταφράζει το αγγλικό excursion, καθώς αυτό ετυμολογικά στηρίζεται στο λατινικό excursio ‘στρατιωτική επίθεση’.
6. Διαφορές στη σημασία και στην προφορά των αρχαίων λέξεων.
6.1 Διαφορές στη σημασία
Οι διεθνισμοί οι στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία μπορούν να χρησιμέψουν σάν γέφυρα ανάμεσα στα νέα ελληνικά και στις άλλες γλώσσες. Με την προϋπόθεση πως ο σπουδαστής θα έχει υπόψη-του πως σε διάφορες περιπτώσεις παρουσιάζεται διαφορά στη σημασία, που μπορεί να δημιουργήσει παγίδες στην εκμάθηση (Πετρούνιας 1998).
6.2 Διαφορές στην προφορά
Η προφορά της αρχαίας ελληνικής διέφερε σημαντικά απ’ την προφορά της νέας ελληνικής. Καθώς στην Ελλάδα τα αρχαία ελληνικά διαβάζονται με νεοελληνική προφορά, ενώ σε άλλες χώρες διαβάζονται περίπου με βάση αυτό που έχει επικρατήσει να ονομάζεται ερασμιακή προφορά, αλλά κι εκεί με προσαρμογή στο φωνολογικό σύστημα και στις ορθογραφικές συμβάσεις της κάθε γλώσσας (Πετρούνιας 2001), παρουσιάζονται σημαντικές αποκλίσεις ανάμεσα στην προφορά των αρχαίων λέξεων στις διάφορες χώρες. Αντιστοιχίσεις ανάμεσα στα νέα ελληνικά και στα ιταλικά, στα γαλλικά, και στα αγγλικά δίνονται στα Πετρούνιας 1998, 2002.
Bιβλιογραφία
1. BENVENISTE, É. 1966. Formes nouvelles de la composition nominale. Bull. de la societé de linguistique de Paris 61 (6): 82-95.
2. BOUFFARTIGUE, J. & A.M DELRIEU. 1981. Les mots grecques dans la langue française. Ελλην. μτφρ. Α. Μόζερ με τίτλο Οι ελληνικές ρίζες στη γαλλική γλώσσα (Αθήνα: Ελευθεροτυπία, 1993).
3. COTEZ, H. 1978. Dictionnaire des structures du vocabulaire savant. Παρίσι: Le Robert.
4. ERNOUT, A.1954. Aspects du vocabulaire latin. 1ο κεφ., Les mots d’emprunt. Παρίσι.
5. FREI-KORSUNSKY, S. 1969. Griechische Wörter aus lateinischer Übrerlieferung. Ζυρίχη.
6. HATCHER, G. A. 1951. Modern English Word Formation and Neo-Latin. A Study of the Origins of English (French, Italian, German) Copulative Compounds. Βαλτιμόρη: The John Hopkins Press.
7. LIDDEL H. G. & R. SCOTT. [1949] 1996. A Greek-English lexicon. 9η έκδ. Αναθεωρημένη έκδ. από τους J. Henry S. & R. McKenzie με Supplement. Λονδίνο: ClarendonPress.
8. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (ΛΚΝ). 1998. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]. (Eτυμολογίες απο τον Eυ. Πετρούνια, δες σσ. η΄, κ΄-κγ΄.)
9. ΠΕΤΡΟΥΝΙΑΣ, EΥ. (PETROUNIAS, E.) 1995. Loan translations and the etymologies of Μodern Greek. Στο Greek Linguistics ’95. Proceedings of the second international meeting of Greek linguistics(Salzburg, 22-24 Σεπτεμβρίου 1995), 2ος τόμ., Syntax, dialects, historical, Greek and other languages, επιμ. G. Drachman, A. Malikouti-Drachman, S. Klidi & J. Fykias, 791-801. Graz: Neugebauer.
10. —. 1996. Γλωσσικές σχέσεις Eλλάδας και Δύσης: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας [Linguistic relations between Greece and the West: Vocabulary and diachronicity of the Greek language/ Relations linguistiques entre la Grèce et l'Occident: lexique et diachronie de la langue grecque]. Στο H ελληνική γλώσσα [The Greek Language/ La Langue grecque] (τρίγλωσση έκδ.), 37-40 [91-94/163-166]. Aθήνα: Yπουργείο Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.
11. —. 1998. Parole italiane di origine «greca»: Problemi di interferenza. Στο Primo incontro bilaterale per l’insegnamento dell’italiano (Πρακτικά διμερούς συνάντησης, 1996), 53-66. Θεσσαλονίκη: Istituto Italiano di Cultura.
12. —. 1999. Kριτική του «μονοτονικού» ορθογραφικού συστήματος. Στο Συνέδριο για την Eλληνική Γλώσσα, 205-224. Aθήνα: H εν Aθήναις Γλωσσική Eταιρεία.
13. —. 2000α. Iδιαιτερότητες της νεοελληνικής ετυμολογίας. Στο H διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας: Γλώσσα και μεταρρυθμίσεις. 5ο Πανελλήνιο συνέδριο, επιμ. Χ. Λ. Τσολάκης, 57-85. Θεσσαλονίκη: Kώδικας.
14. —. 2000β. La pronuncia delle parole «greche» in italiano: Regole di corrispondenza. Στο 2ο Convegno di Italianistica, 301-319. Θεσσαλονίκη: Istituto Italiano di Cultura di Salonicco.
15. —. [2000γ] 2002. Nεοελληνική γραμματική καισυγκριτική ανάλυση. 2 τόμ. 1ο μέρος, Θεωρία, 2ο μέρος, Aσκήσεις. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη: Zήτη. (1η έκδ.Θεσσαλονίκη:Studio University Press, 1984).
16. —. 2001α. The special state of Modern Greek etymology. Στο Πρακτικά 4ου Διεθνούς ΣυνεδρίουΕλληνικής Γλωσσολογίας, Γλωσσολογία 1999 (Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999) [Proceedings of the 4th International Conference on Greek Linguistics (Nicosia, September 17-19, 1999)], επιμ. Γ. Αγγουράκη, Α. Αρβανίτη, Δ. Γούτσος κ.ά., 360-366. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
17. —. 2001β. Eτυμολογία και προέλευση του λεξιλογίου της νέας ελληνικής. Στο Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα, επιμ. Γ. H. Xάρης, 23-33. Aθήνα: Πατάκης.
18. —. 2001γ. H προφορά της αρχαίας ελληνικής στους νεότερους χρόνους. Στο Iστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. A.-Φ. Xριστίδης, 947-957, 980. Θεσσαλονίκη: Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας & Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
19. —. 2002. La prononciation des mots «grecs» en français: Règles de correspondance. Στο Recherches en linguistique grecque. Comptes rendus du 5ème congrès international de linguistique grecque [Γλωσσολογικές έρευνεςγια την ελληνική, Πρακτικάτου 5ου ΔιεθνούςΣυνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας] (Σορβόννη, 13-15 Σεπτεμβρίου 2001), επιμ. C. Clairis, 171-174. Παρίσι: L’ Harmattan.
20. MUNSKE, H. H. & A. KIRKNESS, επιμ. 1996. Eurolatein. Tübingen: Niemeyer Verlag.
21. WEBSTER’S THIRD NEW INTERNATIONAL DICTIONARY. 1971. Springfield, Mass.: Merriam-Webster. Συμπληρωμένη έκδ. με Addenda, 1986.
6. Διαφορές στη σημασία και στην προφορά των αρχαίων λέξεων.
6.1 Διαφορές στη σημασία
Οι διεθνισμοί οι στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία μπορούν να χρησιμέψουν σάν γέφυρα ανάμεσα στα νέα ελληνικά και στις άλλες γλώσσες. Με την προϋπόθεση πως ο σπουδαστής θα έχει υπόψη-του πως σε διάφορες περιπτώσεις παρουσιάζεται διαφορά στη σημασία, που μπορεί να δημιουργήσει παγίδες στην εκμάθηση (Πετρούνιας 1998).
6.2 Διαφορές στην προφορά
Η προφορά της αρχαίας ελληνικής διέφερε σημαντικά απ’ την προφορά της νέας ελληνικής. Καθώς στην Ελλάδα τα αρχαία ελληνικά διαβάζονται με νεοελληνική προφορά, ενώ σε άλλες χώρες διαβάζονται περίπου με βάση αυτό που έχει επικρατήσει να ονομάζεται ερασμιακή προφορά, αλλά κι εκεί με προσαρμογή στο φωνολογικό σύστημα και στις ορθογραφικές συμβάσεις της κάθε γλώσσας (Πετρούνιας 2001), παρουσιάζονται σημαντικές αποκλίσεις ανάμεσα στην προφορά των αρχαίων λέξεων στις διάφορες χώρες. Αντιστοιχίσεις ανάμεσα στα νέα ελληνικά και στα ιταλικά, στα γαλλικά, και στα αγγλικά δίνονται στα Πετρούνιας 1998, 2002.
Bιβλιογραφία
1. BENVENISTE, É. 1966. Formes nouvelles de la composition nominale. Bull. de la societé de linguistique de Paris 61 (6): 82-95.
2. BOUFFARTIGUE, J. & A.M DELRIEU. 1981. Les mots grecques dans la langue française. Ελλην. μτφρ. Α. Μόζερ με τίτλο Οι ελληνικές ρίζες στη γαλλική γλώσσα (Αθήνα: Ελευθεροτυπία, 1993).
3. COTEZ, H. 1978. Dictionnaire des structures du vocabulaire savant. Παρίσι: Le Robert.
4. ERNOUT, A.1954. Aspects du vocabulaire latin. 1ο κεφ., Les mots d’emprunt. Παρίσι.
5. FREI-KORSUNSKY, S. 1969. Griechische Wörter aus lateinischer Übrerlieferung. Ζυρίχη.
6. HATCHER, G. A. 1951. Modern English Word Formation and Neo-Latin. A Study of the Origins of English (French, Italian, German) Copulative Compounds. Βαλτιμόρη: The John Hopkins Press.
7. LIDDEL H. G. & R. SCOTT. [1949] 1996. A Greek-English lexicon. 9η έκδ. Αναθεωρημένη έκδ. από τους J. Henry S. & R. McKenzie με Supplement. Λονδίνο: ClarendonPress.
8. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (ΛΚΝ). 1998. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]. (Eτυμολογίες απο τον Eυ. Πετρούνια, δες σσ. η΄, κ΄-κγ΄.)
9. ΠΕΤΡΟΥΝΙΑΣ, EΥ. (PETROUNIAS, E.) 1995. Loan translations and the etymologies of Μodern Greek. Στο Greek Linguistics ’95. Proceedings of the second international meeting of Greek linguistics(Salzburg, 22-24 Σεπτεμβρίου 1995), 2ος τόμ., Syntax, dialects, historical, Greek and other languages, επιμ. G. Drachman, A. Malikouti-Drachman, S. Klidi & J. Fykias, 791-801. Graz: Neugebauer.
10. —. 1996. Γλωσσικές σχέσεις Eλλάδας και Δύσης: Λεξιλόγιο και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας [Linguistic relations between Greece and the West: Vocabulary and diachronicity of the Greek language/ Relations linguistiques entre la Grèce et l'Occident: lexique et diachronie de la langue grecque]. Στο H ελληνική γλώσσα [The Greek Language/ La Langue grecque] (τρίγλωσση έκδ.), 37-40 [91-94/163-166]. Aθήνα: Yπουργείο Eθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.
11. —. 1998. Parole italiane di origine «greca»: Problemi di interferenza. Στο Primo incontro bilaterale per l’insegnamento dell’italiano (Πρακτικά διμερούς συνάντησης, 1996), 53-66. Θεσσαλονίκη: Istituto Italiano di Cultura.
12. —. 1999. Kριτική του «μονοτονικού» ορθογραφικού συστήματος. Στο Συνέδριο για την Eλληνική Γλώσσα, 205-224. Aθήνα: H εν Aθήναις Γλωσσική Eταιρεία.
13. —. 2000α. Iδιαιτερότητες της νεοελληνικής ετυμολογίας. Στο H διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας: Γλώσσα και μεταρρυθμίσεις. 5ο Πανελλήνιο συνέδριο, επιμ. Χ. Λ. Τσολάκης, 57-85. Θεσσαλονίκη: Kώδικας.
14. —. 2000β. La pronuncia delle parole «greche» in italiano: Regole di corrispondenza. Στο 2ο Convegno di Italianistica, 301-319. Θεσσαλονίκη: Istituto Italiano di Cultura di Salonicco.
15. —. [2000γ] 2002. Nεοελληνική γραμματική καισυγκριτική ανάλυση. 2 τόμ. 1ο μέρος, Θεωρία, 2ο μέρος, Aσκήσεις. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη: Zήτη. (1η έκδ.Θεσσαλονίκη:Studio University Press, 1984).
16. —. 2001α. The special state of Modern Greek etymology. Στο Πρακτικά 4ου Διεθνούς ΣυνεδρίουΕλληνικής Γλωσσολογίας, Γλωσσολογία 1999 (Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999) [Proceedings of the 4th International Conference on Greek Linguistics (Nicosia, September 17-19, 1999)], επιμ. Γ. Αγγουράκη, Α. Αρβανίτη, Δ. Γούτσος κ.ά., 360-366. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
17. —. 2001β. Eτυμολογία και προέλευση του λεξιλογίου της νέας ελληνικής. Στο Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα, επιμ. Γ. H. Xάρης, 23-33. Aθήνα: Πατάκης.
18. —. 2001γ. H προφορά της αρχαίας ελληνικής στους νεότερους χρόνους. Στο Iστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, επιμ. A.-Φ. Xριστίδης, 947-957, 980. Θεσσαλονίκη: Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας & Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
19. —. 2002. La prononciation des mots «grecs» en français: Règles de correspondance. Στο Recherches en linguistique grecque. Comptes rendus du 5ème congrès international de linguistique grecque [Γλωσσολογικές έρευνεςγια την ελληνική, Πρακτικάτου 5ου ΔιεθνούςΣυνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας] (Σορβόννη, 13-15 Σεπτεμβρίου 2001), επιμ. C. Clairis, 171-174. Παρίσι: L’ Harmattan.
20. MUNSKE, H. H. & A. KIRKNESS, επιμ. 1996. Eurolatein. Tübingen: Niemeyer Verlag.
21. WEBSTER’S THIRD NEW INTERNATIONAL DICTIONARY. 1971. Springfield, Mass.: Merriam-Webster. Συμπληρωμένη έκδ. με Addenda, 1986.
πηγή: www.greek-language.gr
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Ας είμαστε ευγενείς στο σχολιασμό.