Τα Νόμπελ της ντροπής !

Του Γιάννη Βαρουφάκη

Φανταστείτε ότι μια επιδημία βαριάς φυματίωσης έχει ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Τώρα σκεφτείτε τι θα γινόταν αν, την ίδια χρονιά που τα θύματά της πολλαπλασιάζονται, η επιτροπή Νόμπελ αποφάσιζε να απονείμει το βραβείο ιατρικής σε τρεις επιδημιολόγους που όχι μόνο αγνοούσαν την φυματίωση σε όλη τους την καριέρα, αλλά και που συστηματικά απέκλειαν την πιθανότητα να επιστρέψει η φυματίωση ως επιδημία. Φαντάζομαι να συμφωνείτε ότι ένα τέτοιο Νόμπελ, εν μέσω κρίσης, θα εξόργιζε όλους. Κι όμως, μια τέτοια ανακοίνωση έγινε την περασμένη εβδομάδα αλλά κατακραυγή καμία.

Το εν λόγω βραβείο Νόμπελ αφορά τα οικονομικά. Οι τρεις καλοί συνάδελφοι (Peter Diamond, Dale Mortenson και Chris Pissarides) είναι αναμφισβήτητα εξαιρετικοί τεχνίτες των μαθηματικών μοντέλων που πλάθουν. Ο ένας μάλιστα από αυτούς, ο ελληνοκύπριος Chris Pissaridis, είναι και γλυκύτατος άνθρωπος, εντυπωσιακά καλός δάσκαλος (διαβάστεεδώ μια μαρτυρία φοιτητή του) και ενάρετος πανεπιστημιακός. Όμως, παρόλο που πολύ θα ήθελα να γιορτάσω κι εγώ τα χαρμόσυνα νέα που ένας ελληνοκύπριος πέτυχε μια τέτοια αναγνώριση, έχουμε υποχρέωση να σταθούμε στην πικρή αλήθεια που αφορά την επιστημονική συνεισφορά των οικονομολόγων στην κοινωνία. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω αντιγράφοντας (και μεταφράζοντας) την παρουσίαση του έργου των νέων Νομπελιστών τους από την Financial Times (φύλλο 11ης Οκτωβρίου 2010):

Συνεισέφεραν θεμελιωδώς στο πως κατανοούμε τον τρόπο που η ζήτηση και η προσφορά εξισορροπούνται στην περίπτωση που οι συναλλαγές κοστίζουν ή όταν η πληροφόρηση κοστίζει στους συναλλασσόμενους... Οι θεωρίες των Νομπελιστών δείχνουν πως δεν αρκεί να υπάρχουν αγοραστές και πωλητές που, κατ' αρχήν, μπορούν να συνάψουν μια συναλλαγή. Αυτοί οι αγοραστές και πωλητές πρέπει, επί πλέον, να ανακαλύψουν αλλήλους και να καταφέρουν να τα "βρουν", αντί να περιμένουν μέχρι να βρουν μια καλύτερη προσφορά. Οι συναλλαγές δεν γίνονται αυτόματα αλλά μόνο μετά από μια διαδικασία ψαξίματος ή έρευνας που κοστίζει. Αυτό σημαίνει ότι οι αγορές μπορεί είναι αποτελεσματικές, μη αποτελεσματικές ή και να μην υπάρχουν καθόλου. Οι ιδέες των Νομπελιστών εφαρμόστηκαν, από τους ίδιους και από άλλους ερευνητές, σε μια ευρεία γκάμα αγορών, συμπεριλαμβανομένων της αγοράς ακινήτων, κεφαλαίων, ακόμα και τις επιλογές συζύγων. Όμως η πιο σημαντική εφαρμογή αφορά τις αγορές εργασίας. Οι τριβές στην διαδικασία "παντρέματος" εργαζομένων και κενών θέσεων εργασίας μπορεί να οδηγήσουν σε αναποτελεσματικότητες στην αγορά εργασίας. Συγκεκριμένα, η αγορά οδηγεί σε καταστάσεις όπου η ανεργία επιμένει ακόμα κι όταν υπάρχουν εργαζόμενοι που θα δούλευαν στους μισθούς που οι εργοδότες είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν.

Και τώρα η πραγματική μετάφραση στην καθομιλουμένη: οι τρεις Νομπελίστες πέρασαν δεκαετίες μελετώντας τι συμβαίνει όταν υπάρχουν δουλειές αλλά οι εργαζόμενοι που θα τις ήθελαν δεν μπορούν να βρουν, ή να τα βρουν, με τους εργοδότες που θα ήθελαν, εν δυνάμει, να τους προσλάβουν. Και το αντίθετο: περιπτώσεις όπου οι εργοδότες δεν μπορούν να διακρίνουν ποιοι είναι οι εργαζόμενοι που θέλουν να προσλάβουν με αποτέλεσμα και οι θέσεις εργασίας να παραμένουν κενές και οι εργαζόμενοι άνεργοι.

Παράδειγμα πρώτο: ο εργοδότης Κώστας θα ήθελε πολύ να προσλάβει την εργαζόμενη Μαρία αν ήξερε πόσο πραγματικά καλή υπάλληλος είναι η Μαρία. Παράλληλα, η Μαρία θα ήθελε διακαώς να δουλέψει για τον Κώστα με τον μισθό που ο Κώστας είναι διατεθειμένος να της δώσει. Κι όμως: ο Κώστας δεν προσλαμβάνει την Μαρία και μια θέση εργασίας μένει κενή την ώρα που μια καθόλα ικανή υπάλληλος παραμένει άνεργη. Γιατί συμβαίνει αυτό; Μία εξήγηση, που προκύπτει από την έρευνα των Νομπελιστών, είναι η εξής: ο Κώστας παρατηρεί ότι η Μαρία θα δούλευε για λιγότερα από αυτά που εκείνος είναι έτοιμος να της προσφέρει. Ο Κώστας δεν είναι σίγουρος αν αυτό συμβαίνει επειδή η Μαρία είναι απελπισμένη (λόγω της ανεργίας της) ή επειδή η ίδια κρίνει ότι δεν είναι αρκετά καλή για έναν τόσο καλό μισθό. Αυτή η αβεβαιότητα, εφόσον είναι αρκετά έντονη, αρκεί για να αποτρέψει την πρόσληψη της Μαρίας.

Παράδειγμα δεύτερο: η εργαζόμενη Ευρυδίκη θεωρεί ότι μπορεί να βρει καλύτερη δουλειά από αυτή που έχει ως υπάλληλος του εργοδότη Ονούφριου. Το πρόβλημα όμως είναι ότι το εγχείρημα εξεύρεσης μιας πολύ καλής δουλειάς είναι χρονοβόρο (χρειάζεται να πηγαίνεις σε συνεντεύξεις, πιθανόν σε άλλες πόλεις, να επισκέπτεσαι εταιρείες, γραφεία εξεύρεσης εργασίας κλπ). Με αυτή την εκτίμηση κατά νου, η Ευρυδίκη παραιτείται με σκοπό να ψάξει για την πολυπόθητη καλύτερη θέση εργασίας. Είναι, λένε οι Νομπελίστες μας, σαν να επενδύει στο μέλλον της (δέχεται να θυσιάσει τον σημερινό μισθό της με σκοπό καλύτερες μελλοντικές αμοιβές). Να λοιπόν άλλη μια εξήγηση της συμβίωσης ανεργίας με μια άδεια θέση εργασίας (εκείνη που έχει τώρα στην εταιρεία του ο Ονούφριος): Οι άνεργοι επενδύουν επιλέγοντας ορθολογικά να είναι... άνεργοι.

Όλες οι παραπάνω υποθέσεις παρουσιάζονται στο δημοσιευμένο έργο των Νομπελιστών υπό την μορφή προχωρημένων μαθηματικών μοντέλων που είναι αξιοθαύμαστα από την σκοπιά της τεχνικής και ακόμα της αισθητικής τους πληρότητας. Όσον αφορά την ουσία, το νόημά τους, παραπάνω σας έδωσα δύο παραδείγματα. Θα μπορούσα να σας βομβαρδίσω με πολλά ακόμα του σκεπτικού που πηγάζει μέσα από αυτά τα μοντέλα των τριών νέων Νομπελιστών. Δεν χρειάζεται όμως. Πιάσατε νομίζω το νόημα: πρόκειται για ένα μεγάλο και εντυπωσιακό ερευνητικό έργο στοχευμένο στο μέγα ζήτημα της ανεργίας που όμως δεν έχει απολύτως τίποτα να πει, ούτε μια λέξη, για τις οικονομικές κρίσεις που γιγαντώνουν την ανεργία και καταστρέφουν τις θέσεις εργασίας σε όλους τους κλάδους ταυτόχρονα. Ούτε μία λέξη!

Καταλαβαίνετε τώρα τον παραλληλισμό της πρώτης παραγράφου μου με την επιδημία φυματίωσης; Το 2008 στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, και δύο χρόνια αργότερα εδώ στην Ελλάδα, ο διεθνής καπιταλισμός εισήλθε σε μια καταστροφική Κρίση. Την μεγαλύτερη από το 1929. Σήμερα, αυτή την στιγμή, κάθε μήνα πάνω από 250 χιλιάδες οικογένειες ζουν την ταπείνωση της έξωσης από τα σπίτια τους μόνο στις ΗΠΑ και την Βρετανία. Τουλάχιστον πενήντα εκατομμύρια είναι οι νέοι άνεργοι λόγω της Κρίσης στις ανεπτυγμένες χώρες. Πρόκειται για την επιδημία της εποχής μας που θέτει ανθρώπινες μάζες στην νεκρή ζώνη της ανέχειας και της ανεργίας. Την στιγμή λοιπόν που ακόμα και ο κ. Bernanke, ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, είναι θορυβημένος από το φάσμα και την δυναμική της παγκόσμιας επιδημίας ανεργίας που εξαπλώνεται από την οικοδομή και τους αγρούς μέχρι τις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας, οι τρεις καλοί οικονομολόγοι επιβραβεύονται για έρευνα του φαινομένου της ανεργίας που βασίζεται σε μοντέλα στα οποία μια Κρίση σαν την σημερινή είναι αδύνατη!

Πως γίνεται αυτό; Η απλή μου εξήγηση είναι ότι η επιστήμη μας έχει αναδειχθεί στην πιο περίεργη θεωρητική αποτυχία. Πάρτε ψευδοεπιστήμες όπως η αστρολογία. Ένας αστρολόγος δεν κερδίζει τίποτα όταν οι προβλέψεις του πέφτουν έξω. Η θεωρητική αποτυχία δεν του κάνει καλό. Γι' αυτό τον λόγο και πασχίζει να εκφέρει προβλέψεις που ουσιαστικά να μην προβλέπουν τίποτα ουσιαστικό ώστε να μην μπορεί να πέσουν έξω. Οι οικονομολόγοι όμως δεν πτοούμαστε. Αντίθετα με την αστρολογία, η εξουσία των οικονομολόγων είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ικανότητά τους να έχουν κάτι χρήσιμο να πουν για τον υπάρχοντα καπιταλισμό! Επειδή αυτός ο ισχυρισμός μου σηκώνει μεγάλη συζήτηση, δεν θα σας κουράσω εδώ με μια πλήρη παρουσίαση της εξελικτικής διαδικασίας που η πολιτική και κοινωνική εξουσία των οικονομολόγων ενισχύεται από τις θεωρητικές μας αποτυχίες. Θα περιοριστώ λοιπόν στην εξής περίληψη του επιχειρήματος:

Τα οικονομικά αποκτούν όλο και μεγαλύτερη εξουσία πάνω στην κοινωνία (πείθοντάς την ότι διαθέτουν το κλειδί της λύσης των οικονομικών προβλημάτων τόσο της ίδιας όσο και των επιχειρήσεων, νοικοκυριών, κρατών κλπ) λόγω δύο ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους.

(α) Της ασυγκράτητης φιλοδοξίας να εξηγήσουν όλα τα κοινωνικά φαινόμενα με μαθηματικά μοντέλα σαν αυτά των τριών Νομπελιστών (π.χ. το ίδιο μοντέλο που εξηγεί γιατί ο Κώστας δεν προσλαμβάνει την Μαρία, με μια ανεπαίσθητη αλλαγή, χρησιμοποιείται για να εξηγήσει γιατί δεν παντρεύονται - με αποτέλεσμα να μένουν άνθρωποι στο ράφι όταν θα μπορούσαν να είναι μαζί). Έτσι, τα οικονομικά εμφανίζονται ως η κοινωνική επιστήμη που δεν έχει ανάγκη κανέναν - που μπορεί να εξηγεί τα πάντα, από την τιμή του καφέ και το επίπεδο ανεργίας μέχρι την επιλογή συντρόφων και την εξέλιξη των κανόνων της ηθικής.

(β) Μιας εξελικτικής διαδικασίας που, με τρόπο που θα κατανοούσε πλήρως ο Δαρβίνος, μετατρέπει τις στάχτες της οικονομικής επιστήμης σε χρυσό. Πιο συγκεκριμένα, οι οικονομολόγοι ξεκινάμε να χτίζουμε τα μαθηματικά μοντέλα μας με συγκεκριμένες υποθέσεις που τις επιλέγουμε έτσι ώστε να "λύνονται" τα μαθηματικά και να καταλήγουμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα (π.χ. ότι η ανεργία μπορεί να συνυπάρχει με κενές θέσεις εργασίας). Όμως, για να λύνονται τα μαθηματικά, οι υποθέσεις μας πρέπει να παραμείνουν σχεδόν παιδικές, απλοϊκές. Έτσι, τα μοντέλα μας δεν έχουν καμία σχέση με τον υπάρχοντα καπιταλισμό (καλή ώρα τα υποδείγματα των τριών Νομπελιστών). Καταλήγουμε λοιπόν σε οικονομικές θεωρίες που δεν αφορούν τον καπιταλισμό και που δεν μπορούν να πουν τίποτα για τις κρίσεις του, όπου η μαζική ανεργία απλά δεν υπάρχει. Εδώ βρίσκεται το κλειδί της περίεργης επιτυχίας του σιναφιού μου: Έχοντας προσφέρει στους έχοντες την εξουσία εκπληκτικά περίπλοκες θεωρίας για την οικονομία στις οποίες όμως δεν χωράνε "άβολες" αναφορές στην μαζική ανεργία και στα άλλα δεινά που η εξουσία πολύ προτιμά να αγνοεί, οι οικονομολόγοι επιβραβεύονται για τις θεωρίες τους αυτές. Πως; Με θέσεις συμβούλων, με προεδριλίκια σε τράπεζες και οργανισμούς και, τελικά, κάποιοι εξ αυτών (οι πιο επιδέξιοι στο χτίσιμο τέτοιων μαθηματικών μοντέλων) και με Νόμπελ.

Η υπόθεσή μου λοιπόν είναι ότι ένα βασικό στοιχείο της παθολογίας των κοινωνιών μας είναι αυτός ο μηχανισμός αμοιβαίας αλληλο-ενίσχυσης (ή ανάδρασης) μεταξύ: (α) των θεωρητικών αποτυχιών των οικονομολόγων, (β) της ικανότητας της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας να μην πλήττεται από τις κρίσεις που προκαλεί, και (γ) της όλο και μεγαλύτερης κοινωνικής εξουσίας των οικονομικών. Κάθε ένα από αυτά τα τρία φαινόμενα (α), (β) και (γ) ενισχύουν και ενισχύονται από τα υπόλοιπα. Όσο αυτός ο μηχανισμός παραμένει μυστικός και δεν πέφτει πάνω του το φως του ήλιου, το παρόν οικονομικό σύστημα (ο υπάρχων τραπεζοκρατούμενος καπιταλισμός) και τα οικονομικά θα ενισχύονται το ένα από τις αστοχίες του άλλου. Αυτή η συντονισμένη πορεία θα βαθαίνει την Κρίση τόσο σε όρους οικονομικούς όσο και στον χώρο της διανόησης, της ποιότητας του δημόσιου διαλόγου. Και το χειρότερο είναι ότι θα αλληλο-ενισχύονται όσο:

(α) τα οικονομικά παραμένουν πιστά στα κομψά μαθηματικά μοντέλα που έχουν την ίδια σχέση με τον καπιταλισμό που έχει η Χολυγουντιανή Τροία με τον Όμηρο, και

(β) η σημερινή καταστροφική οικονομική πολιτική, σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, επεκτείνεται υποβοηθούμενη από μια οικονομική θεωρία που, λόγω της απόστασής της από την πραγματικότητα, δίνει στην εξουσία το ένα άλλοθι μετά το άλλο.

Κλείνω με ένα πολύ προσωπικό συμπέρασμα: Ίσως ποτέ στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος δεν έχει οικοδομηθεί ένας τέτοιος ιδεολογικός και θεωρητικός θρίαμβος στην βάση μιας τεράστιας αλυσίδας θεωρητικών αποτυχιών, όπως αυτές των σύγχρονων οικονομολόγων. Δεδομένου ότι το Νόμπελ ακόμα συμβολίζει την επιστημονική συμβολή στην επίλυση (και όχι στην ενίσχυση και πολλαπλασιασμό) βασικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, μία λύση υπάρχει: η άμεση κατάργηση του Νόμπελ Οικονομικών.

protagon.gr