ΕΑΜ: Απελευθέρωση – Ανεξαρτησία – Λαοκρατία

του Γιάννη Μελετόπουλου

«Σ’ ένα μικρό σπιτάκι στο τέλος της οδού Ιπποκράτους υπογράφτηκε (σ.σ. 27 Σεπτεμβρίου 1941) η ιδρυτική πράξη του ΕΑΜ και το πρώτο του μανιφέστο στο Ελληνικό Έθνος. Εφτά ήταν τα πρόσωπα που ήταν παρόντα. Κάποιος από τους εφτά ένιωσε την ανάγκη να πει πριν την υπογραφή λίγα λόγια. Συναγωνιστές είπε, είμαστε εφτά, δηλαδή οι διπλοί απ’ τους ιδρυτές της Φιλικής (σ.σ. Φιλικής Εταιρείας). Γιατί μαζωχτήκαμε όλοι το ξέρουμε. Μαζωχτήκαμε για να δώσουμε ξανά με τον αγώνα μας τη λευτεριά στο ξανασκλαβωμένο έθνος μας. Και θα την δώσουμε, αν ο καθένας μας εκτελέσει ως το τέλος το καθήκον του. Συναγωνιστές, σας καλώ να υπογράψετε το ιδρυτικό που έχετε μπροστά σας. Το υπέγραψαν από μέρους της ΕΛΔ (σ.σ. Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας) ο Ηλίας ο Τσιριμώκος, από μέρους του ΚΚΕ ο Λευτέρης Αποστόλου, από μέρους των Αγροτικών (σ.σ. Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας, ΑΚΕ) ο Βογιατζής και από μέρους του Σοσιαλιστικού Κόμματος (σ.σ. ΣΚΕ) ο Χωμενίδης».[1]

Μετά από τρία χρόνια το ΕΑΜ θα αριθμεί εκατομμύρια μέλη και οπαδούς, ένα στρατό δεκάδων χιλιάδων ανταρτών (ΕΛΑΣ) και πολιτοφυλάκων (ΟΠΛΑ) που με ηρωισμό και αυτοθυσία θα δίνει «τη λευτεριά στο ξανασκλαβωμένο έθνος μας», χτυπώντας αλύπητα τους φασίστες κατακτητές και τους εγχώριους συνεργάτες τους. Ωστόσο θα περάσουν 38 ολόκληρα χρόνια απ’ την απελευθέρωση της Ελλάδας τον Οκτώβρη του 1944 για ν’ αναγνωριστεί επίσημα απ’ την Ελληνική Πολιτεία η Εθνική Αντίσταση και «η μεγαλύτερη, η πιο μαζική και ως τέτοια, (η οργάνωση που) έδωσε τα περισσότερα θύματα στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα».[2]

Ήταν Αύγουστος του 1982 όταν η κυβέρνηση του Αντρέα Παπανδρέου έφερε το σχετικό νομοσχέδιο στη βουλή[3]. Η ΝΔ αποχώρησε απ’ τη συζήτηση στην ολομέλεια του κοινοβουλίου, με τον τότε πρόεδρό της και αρχηγό της αξιωματικής Αντιπολίτευσης Ευάγγελο Αβέρωφ να προβαίνει σε ένα αντικομμουνιστικό παραλήρημα και να κατηγορεί το ΠΑΣΟΚ ότι «δίνει συγχωροχάρτι στο ΚΚΕ και στην αντεθνική του δράση κατά την περίοδο της κατοχής»! «Δεν ξέρω αν το καταλάβατε -σημείωνε ο παμπόνηρος πρωθυπουργός Αντρέας Παπανδρέου απευθυνόμενος στον Ευάγγελο Αβέρωφ- αλλά δώσατε όλη την αντίσταση στο Κομμουνιστικό Κόμμα». «Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας δεν έχει ανάγκη από συγχωροχάρτι. Δεν κατηγορείται για συνεργασία με τον κατακτητή. Το μόνο για το οποίο βαρύνεται είναι ότι πρωταγωνίστησε στην οργάνωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. –απαντούσε ο τότε γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης και πρόσθετε- Συγχωροχάρτι πρέπει να ζητήσει η ΝΔ και η παράταξη που εκπροσωπεί, γιατί εκφράζει πολιτικά τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης. Απ’ τα σπλάχνα αυτής της άρχουσας τάξης βγήκαν οι Κουίσλινγκ πρωθυπουργοί και διατέθηκαν στον κατακτητή κρατικοί μηχανισμοί κ.α. …».

Εκείνη η θυελλώδης συνεδρίαση στη βουλή, η οποία σημαδεύτηκε απ’ την αποχώρηση της ΝΔ –επιλογή, η «ορθότητα ή μη» της οποίας, δίχασε για τα καλά το εσωτερικό του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης σε Αβερωφικούς και Μητσοτακικούς– αποτελεί τον απόλυτο καθρέφτη της ελληνικής πολιτικής ζωής 8 χρόνια μετά την πτώση της 7χρονης στρατιωτικής δικτατορίας και θέτει επιτακτικά το ερώτημα: Τι ήταν το ΕΑΜ και η ελληνική εθνική αντίσταση που χρειάστηκαν 38 ολόκληρα χρόνια για ν’ αναγνωριστεί απ’ το ελληνικό κράτος; Φαινόμενο μάλιστα μοναδικό σε όλη τη δυτική Ευρώπη, όπου μετά τη συντριβή του φασισμού αλλού γρηγορότερα, αλλού λίγο αργότερα οι δυνάμεις της αντίστασης αναγνωρίστηκαν ως τέτοιες. Για τις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης δεν γίνεται λόγος, διότι τα αντιστασιακά, αντιφασιστικά κινήματα εγκαθίδρυσαν τη λαοκρατική και σοσιαλιστική εξουσία. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι αντιστασιακές οργανώσεις και οι αντιστασιακοί στη δυτική Ευρώπη δεν εκτοπίστηκαν, δεν εκτελούνταν, δεν εξορίζονταν, δεν τους επιβλήθηκε εμφύλιος πόλεμος και δεν πήραν τον αναγκαστικό δρόμο της πολιτικής προσφυγιάς, ούτε και τους αφαιρέθηκε η ιθαγένεια όπως έγινε με τους ΕΑΜίτες και τους κομμουνιστές της Ελλάδας μέχρι και το 1974.

Γιατί λοιπόν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το οποίο κέρδισε με το μέρος του τη συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού και χαρακτηρίστηκε απ’ τους ιδρυτές του ως η νέα Φιλική Εταιρεία του Ελληνικού έθνους κυνηγήθηκε και λοιδορήθηκε απ’ το επίσημο ελληνικό κράτος επί τόσες δεκαετίες; Σ’ αυτό το ερώτημα θα προσπαθήσουμε ν’ απαντήσουμε με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων απ’ την ίδρυσή του ΕΑΜ. Την απάντηση θα την αναζητήσουμε στις ιστορικές συνθήκες της διαμόρφωσής του και της εθνικοαπελευθερωτικής και αντιφασιστικής του δράσης κατά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο.

Η είσοδος της Ελλάδας στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο του 1939-1945

Η επιδρομή των Ιταλών φασιστών του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας τον Οκτώβρη του 1940 σήμανε, εκτός όλων των άλλων και, την αρχή του τέλους για τη δικτατορία Μεταξά. Το καθεστώς της «4^ης Αυγούστου» θα καταρρεύσει πλήρως με την προέλαση στα ελληνικά εδάφη των ναζιστικών στρατευμάτων την άνοιξη του 1941.

Στο μεταξύ, ο ίδιος ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς έχει «αποδημήσει εις Κύριον» στις 29 Ιανουαρίου 1941. Το γεγονός προκαλεί στους Βρετανούς «πονοκέφαλο» –γιατί τον θεωρούσαν «αναντικατάστατο»– και την ενεργό ανάμιξη τους για τη διάδοχη κατάσταση. Ο βασιλιάς Γεώργιος διορίζει τελικά πρωθυπουργό τον διοικητή της Εθνικής Τραπέζης, Αλέξανδρο Κορυζή και διατηρεί στη «νέα» κυβέρνηση ανθρώπους κλειδιά του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου όπως, μεταξύ πολλών άλλων, τον περιβόητο υφυπουργό Ασφαλείας Μανιαδάκη. Με διάγγελμά του, ο άνακτας, αποτίει φόρο τιμής στο νεκρό δικτάτορα και διαβεβαιώνει τον ελληνικό λαό «ότι το μέχρι τούδε επιτελεσθέν έργον (σ.σ. της δικτατορίας της 4^ης Αυγούστου) εις όλα τα πεδία, το πολιτικόν, το στρατιωτικόν και εις το πεδίο της εργατικής και αγροτικής μεταρρυθμίσεως και της εθνικής οργανώσεως της νεολαίας, θα συνεχισθή με την αυτήν πάντοτε πνοήν. Το γεγονός ότι ο πρόεδρος και τα μέλη της νέας κυβερνήσεως την οποία περιβάλλω με την αυτήν ως και μέχρι σήμερον εκτίμησιν, υπήρξαν επί μακρόν συνεργάται του εκλιπόντος είναι περί τούτου εγγύησις…».

Ακολουθεί η ταυτόχρονη εισβολή του Χίτλερ σε Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα στις 6 Απριλίου 1941. Ο διαδεχθείς τον Μεταξά, Αλέξανδρος Κορυζής αυτοκτονεί στις 18 Απριλίου και επακολουθεί οξεία κυβερνητική κρίση ως την 21^η Απριλίου 1941. Την ημέρα αυτή, ο βασιλιάς ορκίζει πρωθυπουργό τον «βενιζελικό», πρώην διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος Εμμανουήλ Τσουδερό, σε μια κυβέρνηση που τις θέσεις κλειδιά κρατούν και πάλι οι «τεταρτοαυγουστιανοί» και η ηγεσία του ελληνικού στρατού (Τσολάκογλου, Μπάκος και Δεμέστιχας) συνθηκολογεί με τις δυνάμεις του φασιστικού άξονα. Η κατάληψη της Ελλάδας απ’ τους ναζί ολοκληρώνεται το τελευταίο 10ημερο του Μαΐου με τη μάχη της Κρήτης. Βασιλιάς και κυβέρνηση Τσουδερού φεύγουν για το Κάιρο της Αιγύπτου. Μαζί τους αποχωρούν και τα τελευταία βρετανικά στρατεύματα που βρίσκονταν στη χώρα μας και έτσι ολοκληρώνεται ο τελευταίος σταθμός της ευρωπαϊκής εκστρατείας του Χίτλερ.

Τριπλή φασιστική κατοχή «ΑΠΟΥΣΙΑ» και «ΠΡΟΔΟΣΙΑ» της αστικής τάξης

Στις 30 Απριλίου 1941 επισημοποιείται μεταξύ των δυνάμεων του άξονα ο διαμελισμός της χώρας που βιώνει μια τριπλή ζώνη κατοχής με τρεις γερμανικές στρατιωτικές διοικήσεις. Της βόρειας Ελλάδας με έδρα τη Θεσσαλονίκη, της Νότιας Ελλάδας με έδρα την Αθήνα και της Κρήτης.  Στους Ιταλούς δίνεται ο κορμός της Ηπειρωτικής Ελλάδας και οι Κυκλάδες, ενώ προσαρτούν τα νησιά του Ιονίου στην ιταλική επικράτεια. Οι γερμανικές δυνάμεις αναπτύσσονται στην Κεντρική Μακεδονία, στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, στην Κρήτη και στα χερσαία σύνορα Ελλάδας – Τουρκίας. Τέλος η βουλγαρική κατοχή περιλαμβάνει την Ανατολική Μακεδονία και το δυτικό μέρος της Θράκης.

Απ’ τη μια υπάρχει η προδοτική «κυβέρνηση» της Αθήνας, διορισμένη απ’ τους Ναζί με επικεφαλής τους πεμπτοφαλαγγίτες στρατηγούς που συνθηκολόγησαν και ένας διαλυμένος κρατικός μηχανισμός, ο οποίος διαπαιδαγωγημένος απ’ το δικτατορικό καθεστώς της «4^ης Αυγούστου», είναι έτοιμος να υπηρετήσει τη φασιστική κατοχή και την προδοτική κυβέρνηση. Την ίδια στιγμή αυτός ο μηχανισμός είναι ανίκανος να εγγυηθεί και τα στοιχειώδη για την επιβίωση του λαού και δεν απολαμβάνει καμία εκτίμηση μέσα στις λαϊκές μάζες. Ταυτόχρονα υπάρχει και μια βασιλική κυβέρνηση στο Κάιρο, υποχείριο των Βρετανών, που αρνείται να αποκηρύξει την προδοτική «κυβέρνηση» Τσολάκογλου! Το πάζλ συμπληρώνουν τααστικά πολιτικά κόμματα που συνιστούν υπομονή και θεωρούν άκαιρη κάθε ενεργητική αντίσταση στην κατοχή. Αυτό είναι το σκηνικό της «απουσίας» και της «προδοσίας» της αστικής τάξης της Ελλάδας και του πολιτικού της προσωπικού.

Απ’ την άλλη, υπάρχει μια γενική θέληση ανυπακοής και άρνησης στη νέα κατάσταση από ευρύτερα στρώματα του ελληνικού λαού και των εργαζομένων, τα οποία μετά τη διάλυση του ελληνικού στρατού, νιώθουν προδομένα απ’ το βασιλικό και δικτατορικό καθεστώς της 4^ης Αυγούστου και των διαδόχων κυβερνητικών σχημάτων που άφησαν ανοχύρωτη και απροετοίμαστη την Ελλάδα για ν’ αντιμετωπίσει τη φασιστική απειλή και αναζητούν την εθνική ηγεσία που θα συνεχίσει τον αγώνα κατά του φασίστα επιδρομέα[4]. Ποια θα είναι αυτή η ηγεσία και από που θα προκύψει; Προς το παρόν υπάρχουν μόνο μερικές σκόρπιες ομάδες και μικρά κόμματα σοσιαλιστών-σοσιαλδημοκρατών, αγροτιστών, κάποιοι τίμιοι και δημοκρατικοί στρατιωτικοί και διανοούμενοι. Υπάρχει ακόμη ένα ΚΚΕ μερικών εκατοντάδων μελών και στελεχών εκτός φυλακών, διαλυμένο και διαβρωμένο απ’ τη βασιλομεταξική δικτατορία της 4^ης Αυγούστου, με δύο κεντρικές επιτροπές! Η μία, η λεγόμενη Προσωρινή Διοίκηση είναι δημιούργημα του Μανιαδάκη!

Τα πρώτα αντικατοχικά σκιρτήματα του λαού

Το διάστημα Οκτωβρίου 1940 – Απριλίου 1941 είναι πλούσιο σε εμπειρίες και αποκαλυπτικό του ρόλου των πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Ο λαός μας θα δει το καθεστώς Μεταξά να αρνείται στους κομμουνιστές το αίτημά τους να αποφυλακιστούν και ν’ αφεθούν ελεύθεροι απ’ τα νησιά της εξορίας για να πολεμήσουν στον Αλβανικό Μέτωπο, με το επιχείρημα ότι «πολεμούν το φασισμό, ενώ έχουμε πόλεμο μόνο με την Ιταλία». Και στη συνέχεια να παραδίδονται –όσοι δεν μπόρεσαν να δραπετεύσουν– στους Γερμανούς κατακτητές επειδή δεν υπέγραψαν δήλωση μετανοίας.

Η πρώτη σημαντική αντικατοχική πράξη είναι η απόκρυψη όπλων του διαλυμένου ελληνικού στρατού μετά τη συνθηκολόγηση. Πρωτοστατούν στρατιώτες μεταξύ των οποίων και οι κομμουνιστές φαντάροι που διακινούσαν στα βουνά της Αλβανίας το ανοιχτό γράμμα[5] του, φυλακισμένου στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη. Ακολουθούν οι πρώτες ενέργειες αυτοάμυνας. Στην ύπαιθρο με τα όπλα οι χωρικοί προσπαθούν να σώσουν τη σοδειά τους απ’ την επίταξη των κατοχικών δυνάμεων και δημιουργούνται οι πρώτες ένοπλες ομάδες, οι οποίες ωστόσο δεν θ’ αποτελέσουν τον πυρήνα του αντάρτικου κινήματος που θα γεννηθεί μερικούς μήνες αργότερα.  Την ίδια περίοδο στα αστικά κέντρα θα γίνουν αυθόρμητα τα πρώτα σαμποτάζ, ενώ στην Αθήνα θα τεθούν οι βάσεις ενός πρωτόγνωρου κινήματος αλληλεγγύης για την επιβίωση απ’ την πείνα και τις αρρώστιες. Η ουρά του συσσιτίου θα γίνει «η ζωντανή εφημερίδα των σκλάβων» που θα γεννήσει τη νέα εθνική λαϊκή ενότητα και θα αναδείξει τους δικούς της ηγέτες.

Η έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα σηματοδοτείται απ’ το κατέβασμα της χιτλερικήςσημαίας στην Ακρόπολη στις 31 Μαΐου 1941. «Δράστες» δύο φοιτητές, ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας. Ιστορική σύμπτωση. Η μεγαλειώδης αυτή η ενέργεια –σύμβολο ανυπακοής του ελληνικού λαού στο φασιστικό τέρας– λαμβάνει χώρα τη στιγμή που ολοκληρώνεται η κατάληψη των ελληνικών εδαφών απ’ τους Ναζί στην Κρήτη και αποχωρεί για το Κάιρο η βασιλική κυβέρνηση.

Οι πρώτες οργανώσεις – Η εργατική τάξη ψυχή του αγώνα

Τα πρώτα βήματα στην οργάνωση της αντίστασης του Ελληνικού λαού ενάντια στο φασισμό ξεκινούν απ’ τα τέλη Απριλίου αρχές Μαΐου του 1941. Πολύ πριν δηλαδή απ’ τις 22 Ιουνίου, ημέρα κατά την οποία η Γερμανία εισβάλλει στο έδαφος της Σοβιετικής Ένωσης. Πρώτη εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση που ιδρύεται είναι η «Ελευθερία»[6] στη Θεσσαλονίκη με πρωτοβουλία του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και τη συμμετοχή, αγροτιστών, σοσιαλιστών όπως του μετέπειτα προέδρου της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη και αξιωματικών του στρατού μεταξύ των οποίων του συνταγματάρχη Δημήτρη Ψαρρού.

Στις 21 Μαΐου με πρωτοβουλία των εξόριστων κομμουνιστών που έχουν δραπετεύσει απ’ τη Φολέγανδρο ιδρύεται η «Εθνική Αλληλεγγύη», που εξαιτίας της αποστολή της χαρακτηρίστηκε ως ο Ερυθρός Σταυρός του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Στις 16 Ιουλίου ιδρύεται το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ), με τη συμμετοχή της ΓΣΕΕ υπό την ηγεσία του Γιάννη Καλομοίρη, της Ενωτικής ΓΣΕΕ που βρίσκεται στην επιρροή του ΚΚΕ, ενώ δύο μήνες μετά προσχωρούν και τα «Ανεξάρτητα Συνδικάτα» του σοσιαλιστή ρεφορμιστή Δημήτρη Στρατή. Το Εργατικό ΕΑΜ στο ιδρυτικό του ορίζει ως βασικούς σκοπούς την οργάνωση «της πάλης της εργατικής τάξης για τις καθημερινές της διεκδικήσεις… ενάντια στη συστηματική ληστεία του τόπου απ’ τις δυνάμεις κατοχής… ενάντια στην αισχροκέρδεια και τη μαύρη αγορά». Επιπροσθέτως τονίζει ότι θα «εργαστεί για τη συνένωση όλων των αριστερών δυνάμεων της χώρας» «για τη συγκρότηση Πανελλαδικού Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου» και τέλος ότι «θα συντονίσει την πάλη της με τις εργατικές οργανώσεις της ΕΣΣΔ, της Αμερικής, της Αγγλίας και της Κίνας».

Ίδρυση του ΕΑΜ, ο λαός αποκτάει την εθνική του ηγεσία

Απ’ το καλοκαίρι του 1941 το ΚΚΕ παράλληλα με την ανασυγκρότησή του προχωρά σε προπαρασκευαστικές επαφές με κόμματα και πολιτικούς παράγοντες για τη συγκρότηση Μετώπου Εθνικής Απελευθέρωσης. Τελικά η 27^η Σεπτεμβρίου του 1941 μένει στην Ιστορία της Ελλάδας ως η μέρα που γεννήθηκε η μεγαλύτερη εθνική οργάνωση που γνώρισε ποτέ η χώρα. Οι εξουσιοδοτημένοι των «4 άξιων της πατρίδας κομμάτων» ΚΚΕ, ΕΛΔ, ΣΚΕ και ΑΚΕ υπογράφουν το ιδρυτικό κείμενο του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου. Ωστόσο δεν το δίνουν στη δημοσιότητα και απευθύνονται στον ελληνικό λαό με διάγγελμα, δεν συγκροτούν Κεντρική Επιτροπή αλλά Οργανωτική Επιτροπή, δεν συμπεριλαμβάνουν στα ιδρυτικά μέλη τις πανελλαδικές συνδικαλιστικές οργανώσεις ως ισότιμα μέλη και δεν καταρτίζουν εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας. Γιατί; Προκειμένου να συνεχιστούν οι προσπάθειες για τη συμμετοχή όλων των αστικών πολιτικών κομμάτων. Ωστόσο οι παράνομες προκηρύξεις και τα συνθήματα με την υπογραφή ΕΑΜ είναι πλέον γεγονός στους δρόμους της πρωτεύουσας και η πρώτη δημόσια εκδήλωση είναι ο γιορτασμός της 28^ης Οκτωβρίου με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου απ’ το ΟΧΙ.

Το πρώτο δεκαήμερο του 1942, όταν πλέον οι αστοί πολιτικοί ηγέτες κλείνουν οριστικά την πόρτα της εισόδου τους στον αγώνα και προτιμούν την «απουσία» – όσοι απ’ αυτούς δε συνεργάστηκαν άμεσα με τους κατακτητές – συνέρχεται η Κεντρική Οργανωτική Επιτροπή του ΕΑΜ. Μετατρέπεται σε Κεντρική Επιτροπή και εντάσσει στις γραμμές της μαζί με τα 4 ιδρυτικά κόμματα και άλλες δύο πολιτικές οργανώσεις, το «Δημοκράτη» και το Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ενώ τέλος δέχεται ως ισότιμα μέλη τις μαζικές οργανώσεις «Εθνική Αλληλεγγύη», Εργατικό ΕΑΜ, την Πανελλήνια Ένωση Δημοσίων Υπαλλήλων (ΠΕΔΥ). Μέχρι το τέλος της κατοχής, παρά τις όποιες προσπάθειες υπονόμευσης, θα διευρυνθεί και με άλλες μικρότερες πολιτικές οργανώσεις, ενώ ισότιμο μέλος στην ΚΕ του ΕΑΜ θα γίνει αρχικά το ΕΑΜ Νέων και στη συνέχεια η μετεξέλιξή του η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ).

ΕΑΜ: τρία γράμματα, ένας λαός

Το ΕΑΜ θα λειτουργεί στην κορυφή ως συνασπισμός κομμάτων και οι αποφάσεις της Κεντρικής του Επιτροπής θα λαμβάνονται στη βάση της ομοφωνίας, προκειμένου να διασφαλίζεται η ισότιμη συμμετοχή όλων των κομμάτων και των οργανώσεων που το συγκροτούν. Στη βάση του, το ΕΑΜ θα λειτουργήσει με ενιαίες οργανώσεις σε επίπεδο εδαφικό και επαγγελματικό. Τα μέλη αυτών των οργανώσεων θα εκλέγουν τις τοπικές καθοδηγήσεις τους. Έτσι λοιπόν στην πορεία του αγώνα διαμορφώνεται ο ΕΑΜίτης, ο αγωνιστής που ανήκει στο ΕΑΜ αλλά δεν είναι απαραίτητο να είναι μέλος κανενός εκ των κομμάτων και των ομάδων που το συγκροτούν. Το στοιχείο αυτό είναι αποφασιστικής σημασίας, τόσο για τη μαζικοποίηση του ΕΑΜ και την είσοδο καινούργιων αγωνιστών, όσο και στη διαπαιδαγώγησή τους να πάρουν τις τύχες του αγώνα και της Ελλάδας στα χέρια τους, χωρίς ν’ αναζητάνε «Μεσσίες και σωτήρες». Αυτός θα είναι ο νέος τύπος ανθρώπου, του αγωνιζόμενου έθνους που διαμορφώνεται στην Ελλάδα της κατοχής. Η μορφή αυτή οργάνωσης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που αναδεικνύει το λαϊκό παράγοντα σε αποφασιστική δύναμη για την καινούργια Ελλάδα μετά την απελευθέρωση είναι καθοριστική για την εκπλήρωση των σκοπών του ΕΑΜ, που είναι η απελευθέρωση, η πλήρης ανεξαρτησία και η λαοκρατία ως το μεταπολεμικό καθεστώς της νέας Ελλάδας. Η συνεισφορά του ΚΚΕ στη δομή, λειτουργία και δράση του ΕΑΜ είναι ανεκτίμητη και εκφράζει την έμπρακτη εμπιστοσύνη του στο λαϊκό παράγοντα και την αυτενέργειά του.

Στην Ελλάδα μάλιστα ο ένοπλος αγώνας βασίστηκε σε ένα γερό μαζικό κίνημα στις πόλεις που αντέτεινε στη βία της κατοχής το «όπλο» της απεργίας, ένα κατεξοχήν «εργατικό όπλο». Εδώ συνίσταται και η βασική ιδιομορφία της αντίστασης στη χώρα μας σε σχέση με την υπόλοιπη κατεχόμενη Ευρώπη όπου η εθνική αντίσταση ταυτίστηκε με τα σαμποτάζ και τις μικρές ένοπλες ομάδες, με εξαίρεση το κίνημα των παρτιζάνων της Γιουγκοσλαβίας. Η πορεία της ανάπτυξης του ΕΑΜικού κινήματος είναι αξιομνημόνευτη. Πρώτο μέλημά του είναι η επιβίωση του λαού απ’ την πείνα, πρόβλημα η οξύτητα του οποίου ξεπερνάει και την πιο διεστραμμένη φαντασία το χειμώνα του 1941-42 στην Αθήνα και τα μεγάλα αστικά κέντρα και όχι τόσο στην ύπαιθρο, όπου κύριο μέλημα είναι η διαφύλαξη της σοδειάς απ’ τη λεηλασία των κατακτητών. Έτσι το 1942 στα βουνά δημιουργούνται οι πρώτες αντάρτικες ομάδες που θα αποτελέσουν τον πυρήνα του ΕΛΑΣ, ενώ στις πόλεις γεννιέται ένα πρωτοφανέρωτο απεργιακό κίνημα, τόσο των εργατών, όσο και -πολλές φορές κυρίως- των δημοσίων υπαλλήλων, που όχι μόνο αψηφά την ποινή του θανάτου αλλά υποχρεώνει τις αρχές κατοχής να ικανοποιεί τα βασικότερα αιτήματά του που αφορούν στην επιβίωση του απ’ την πείνα και τις αρρώστιες. Αιτήματα όπως η καταβολή των μισθών σε είδη και τρόφιμα, λόγω του πληθωρικού κατοχικού νομίσματος, τα συσσίτια κλπ είναι στην πρώτη γραμμή. Έχει μείνει μνημειώδης η φράση του γραμματέα του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντου «με την κουμπούρα δεν τρώει ψωμί ο λαός» που δείχνει τη μεθοδικότητα της ηγεσίας του κινήματος για να κρατήσει όρθιο και ζωντανό το λαό, να του δώσει δύναμη και αυτοπεποίθηση μέσα απ’ τις «μικρές νίκες» ενάντια στον κατακτητή, οι οποίες ωστόσο εξασφαλίζουν την επιβίωσή του για το αποφασιστικό χτύπημα όταν έρθει η ώρα.

Η ΕΑΜική Επανάσταση

Η «πολιτικοποίηση» των αιτημάτων του εργατικού κινήματος έρχεται το 1943, ταυτόχρονα με τημαζικοποίηση του ΕΛΑΣ. Είναι η χρονιά στροφής του πολέμου. Οι Ναζί δέχονται τα πρώτα σοβαρά πλήγματα στα μεγάλα πολεμικά μέτωπα, οι Ιταλοί Φασίστες εκείνη τη χρονιά συνθηκολογούν και ο άξονας πλέον έχει ανάγκη από εφεδρείες. Αυτό σκληραίνει την τρομοκρατία των κατοχικών δυνάμεων στην ευρωπαϊκές χώρες, με στόχο να επιστρατεύσουν είτε εργατικό δυναμικό για τα πολεμικά εργοστάσια της Γερμανίας, είτε να τους στείλουν να πολεμήσουν κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτή η κατάσταση είναι που δημιουργεί επαναστατικό αναβρασμό και πνεύμα εξέγερσης και στην Ελλάδα, τη μόνη χώρα που μετέτρεψε σε κουρελόχαρτα τους καταλόγους της επιστράτευσης, χάρη στις διαδηλώσεις και τις απεργίες το Φεβρουάριο και το Μάρτιο! Όπως με απεργίες και διαδηλώσεις απάντησε η εργατική τάξη και η φτωχολογιά της Ελλάδας και στην επέκταση της Βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία. Μέσα στο καμίνι αυτό της πάλης γεννιέται ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τον Πειραιά και η πολιτοφυλακή (ΟΠΛΑ) για την προστασία του αγώνα. Είναι η περίοδος κατά την οποία η «απουσία» και η «προδοσία» της αστικής τάξης συναντιούνται υπό τη σκέπη του αντικομμουνισμού, και δημιουργούνται τα τάγματα Ασφαλείας που βρίσκονται στην υπηρεσία του κατακτητή.

Την ίδια αυτή περίοδο η ύπαιθρος που απελευθερώνεται απ’ τον ΕΛΑΣ βάζει καθήκοντα διοίκησης για την ηγεσία του κινήματος. Έτσι γεννιούνται η λαϊκή αυτοδιοίκηση και η λαϊκή δικαιοσύνη, και άλλοι θεσμοί πρωτόγνωροι για την «ψωροκώσταινα» που το μόνο που βίωνε ως τότε ήταν η δυστυχία και η μιζέρια της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης. Ο «κώδικας Ποσειδών» που συντάχτηκε στα τέλη του 1942 για τα ελεύθερα μέρη της Φθιώτιδας, Φωκίδας και Ευρυτανίας προέβλεπε στο πρώτο άρθρο του, την καθιέρωση της λαϊκής εξουσίας και μεταξύ άλλων, όριζε ως αρμόδια την αυτοδιοίκηση για όλα τα προβλήματα διοίκησης και ανώτατο όργανό της τη Γενική Συνέλευση των κατοίκων του χωριού! Αυτή θα είναι η κατάσταση που θα κυριαρχήσει σχεδόν σε όλη την Ηπειρωτική χώρα και όχι μόνο. Είναι αυτό που έχει μείνει να αποκαλούμε «Ελεύθερη Ελλάδα», η οποία γεννιέται προς το τέλος του πολέμου και πριν την ολοκληρωτική αποχώρηση των Γερμανών. Αυτή η νέα εξουσία, που βρίσκεται και εντός της «Αδούλωτης Αθήνας» με τις επιτροπές για το συσσίτιο, την πολιτοφυλακή κλπ, ολοκληρώνεται με την εκλογή του Εθνικού Συμβουλίου (Βουλή του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα) και τη συγκρότηση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (κυβέρνηση των βουνών). Ο επιφανής αστός διανοούμενος Γιώργος Θεοτοκάς[7] θα περιγράψει ως εξής αυτή τη νέα εξουσία, τα ελληνικά σοβιέτ, στην Ελεύθερη Ελλάδα «Είχαν φτιάξει ένα πυρήνα νέου κράτους που ήταν λαϊκό, πολεμικό και επαναστατικό μαζί ολότελα πρωτόγονο, όμως λειτουργούσε κιόλας μ’ ένα τρόπο που σου έδινε την εντύπωση ότι ο λαός ο ίδιος χειραφετημένος για πρώτη φορά, κυβερνούσε και δίκαζε τον εαυτό του». Αυτή ήταν η λαοκρατία ή αλλιώς λαϊκή δημοκρατία, η οποία στην πραγματικότητα είχε πραγματοποιηθεί ήδη στη ζωή, πριν απ’ την απελευθέρωση. Σε τέτοιες συνθήκες η αστική τάξη, ως τάξη δεν χωράει και φυσικά δεν υπάρχει χώρος για να έχει προτεκτοράτα ο ιμπεριαλισμός.

«Η κραυγή που δέσποζε σε όλη αυτή την ανθρωποθάλασσα ήτανε: Κάπα Κάπα Έψιλον! –γράφει και πάλι ο Γιώργος Θεοτοκάς[8] τις μέρες της απελευθέρωσης–Δεν υπάρχει αμφιβολία πως τούτος ο λαός που βλέπουμε αυτές τις μέρες είναι άλλος από κείνον που ξέραμε, πιο δυναμικός, πιο γενναίος και πιο περήφανος, αληθινά χειραφετημένος και λεύτερος, όπως φαντάζεται κανείς πως θα ήταν η γενεά του Εικοσιένα, μα όπως δεν ήτανε πια ο αστικοποιημένος λαός που γνωρίσαμε στις μέρες μας… Τώρα νιώθουμε ένα μεγάλο και ασυγκράτητο λαϊκό κύμα που μας σηκώνει και μας παίρνει… Στον αέρα υπάρχει Ρωσική Επανάσταση, μα και Γαλλική Επανάσταση και Κομμούνα του Παρισιού και απελευθερωτικός εθνικός πόλεμος και ποιος ξέρει τι άλλα θολά στοιχεία που δεν τα ξεχωρίζουμε ακόμα. Ο λαός βρήκε μια λέξη και την πιπιλίζει ολοένα: Λαοκρατία».

Αντί Επιλόγου

Δεν υπάρχει ίσως καλύτερη περιγραφή για τα αίτια του μίσους κατά του ΕΑΜικού κινήματος και φυσικά της ψυχής του, του ΚΚΕ, απ’ την πλευρά της αστικής τάξης και του ιμπεριαλισμού. Τραγική ειρωνεία και «σύμπτωση» με τις μέρες μας είναι και ένα στοιχείο που ίσως λίγο έχει γίνει γνωστό. Η αστική τάξη της Ελλάδας κατάφερε να επανακτήσει την εξουσία πνίγοντας στο αίμα αυτό το υπέροχο και άγιο κίνημα χάρη στις Βρετανικές λόγχες, παραδίδοντας έτσι τη χώρα σε ένα νέο καθεστώς επικυριαρχίας. Μια απ’ τις λεπτομέρειες που συνθέτουν το ιστορικό αποτέλεσμα είναι και τούτη: Το 67,42% του εξωτερικού χρέους της Ελλάδας ήταν αγγλικά κεφάλαια! Το ΕΑΜ διεκδικούσε τη διαγραφή του δημόσιου χρέους!

Πολλά θα μπορούσε να πει και να γράψει κανείς που πρέπει να απαντήσει στο γιατί «χάθηκε η νικηφόρα επανάσταση». Δεν υπάρχει ο χώρος σ’ αυτό το άρθρο. Θα αρκεστούμε –για κάθε έναν και κάθε μια που ασκεί «ελαφρά την καρδία» κριτική είτε «απ’ τα αριστερά» είτε απ’ τα «δεξιά» στην τότε ηγεσία του Κινήματος και ιδίως του ΚΚΕ– στη σκέψη του Λένιν, πως δεν έχει σημασία τι δεν μπόρεσαν να κάνουν οι παλιότερες γενιές στην εποχή τους που ήταν δυνατό, αλλά τι το καινούργιο έδωσαν στο κίνημα. Και το καινούργιο που έδωσε η ΕΑΜική εποποιία είναι οι ιστορικές ρίζες της μελλοντικής επανάστασης στην Ελλάδα κατά τον τρόπο που το ΕΑΜ αναζήτησε και βρήκε την ιστορική του δικαίωση ως συνέχεια και ολοκλήρωση της επανάστασης του 1821.

ΠΗΓΕΣ

Σπύρου Λιναρδάτου, «Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ 1936-1940», Εκδόσεις Προσκήνιο1993

Σπύρου Λιναρδάτου «Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ 1940-41 ΚΑΙ Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Φάσεις και Παρασκήνια», Εκδόσεις Προσκήνιο 1995

Θανάση Χατζή «ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ Προλεγόμενα στη Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε» Εκδόσεις Φιλίστωρ 1996

Θανάση Χατζή «Η ΝΙΚΟΦΟΡΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας 41-45», Εκδόσεις Δωρικός

Πέτρου Ρούσου «Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΝΤΑΕΤΙΑ», Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

«ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ», Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή 1981

«ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΟΥ ΕΑΜ ΓΙΑ ΤΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ» Επιμέλεια – Εισαγωγή Γιώργος Πετρόπουλος, εκδόσεις Προσκήνιο 2004

---

[1]Βλ. το ντοκιμαντέρ του Φώτου Λαμπρινού «Άρης Βελουχιώτης το δίλημμα» το 1981. Αφήγηση του Λευτέρη Αποστόλου http://www.dailymotion.com/video/xh37ns_yyyy-yyyyyyyyyyy-yy-yyyyyyy_shortfilms

[2] Ομιλία του πρώην πρωθυπουργού Παναγιώτη Κανελόπουλου -συνεργαζόμενου με τη ΝΔ- κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου στη βουλή με το οποίο αναγνωρίστηκε η Εθνική Αντίσταση τον Αύγουστο του 1982. Πρόκειται για τον ίδιο άνθρωπο, που είχε χαρακτηρίσει το κολαστήριο της Μακρονήσου «σύγχρονο Παρθενώνα» του ελληνικού έθνους και επί σειρά ετών υπήρξε κορυφαίο και ηγετικό στέλεχος της προδικτατορικής ΕΡΕ.

[3] Βλ. το σχετικό αρχειακό υλικό με τις ομιλίες των αρχηγών των κομμάτων στο επετειακό βίντεο της ΕΡΤ.http://www.ert-archives.gr/V3/public/page-assetview.aspx?tid=89013&tsz=0%20

[4] Δες το λόγο του Άρη Βελουχιώτη στη Λαμία μετά την απελευθέρωση http://www.youtube.com/watch?v=YHQpLyjH6gc&feature=related

[5] «Προς το λαό της Ελλάδας

Ο φασισμός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώσει και εξανδραποδίσει. Σήμερα όλοι οι Έλληνες παλαίβουμε για τη λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είναι πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος που θέλει να ζήσει πρέπει να παλαίβει, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό, ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι. Δίπλα στο κύριο μέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνει φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθεί αλύπητα. Στον πόλεμο αυτό που διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. Έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα, πρέπει να είναι και θα είναι μια καινούργια Ελλάδα, της δουλιάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό. Όλοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάναι νίκη της Ελλάδας και του λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας.

Αθήνα 31 του Οκτώβρη 1940

Νίκος Ζαχαριάδης

Γενικός Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ»

Το ιστορικό αυτό γράμμα δημοσιεύτηκε στον Τύπο στις 2 Νοεμβρίου 1940 πλαστογραφημένο απ’ το καθεστώς. Αντί του «Προς το λαό της Ελλάδας» έγραφε «προς τον υφυπουργό Ασφαλείας κ. Μανιαδάκην». Το ιστορικό αυτό ντοκουμέντο πάντως έμελε ν’ αποτελέσει πυξίδα για τα μέλη και τα στελέχη του, διαλυμένου και σε κατάσταση διάβρωσης απ’ το καθεστώς, ΚΚΕ, αλλά και τη βάση πάνω στην οποία κτίστηκε όλη η ΕΑΜική εθνική αντίσταση. Και όλα αυτά, παρά την όποια σύγχυση προκαλούσε τόσο η πλαστογράφησή του αναφορικά με τον παραλήπτη αλλά και η φράση του Νίκου Ζαχαριάδη «δίχως επιφύλαξη».

[6] Το μεγαλύτερο μέρος της «Ελευθερίας» θα προσχωρήσει στο ΕΑΜ, ενώ ο Συνταγματάρχης Ψαρρός θα αποχωρήσει και θ’ αναλάβει τη στρατιωτική διοίκηση του 5/42 στρατιωτικού τμήματος της οργάνωσης «Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση» (ΕΚΚΑ).

[7] Γιώργος Θεοτοκάς «Ασθενείς και Οδοιπόροι» εκδόσεις Εστία

[8] Γιώργος Θεοτοκάς «Τετράδια Ημερολογίου 1939-1953» εκδόσεις Εστία

http://www.inprecor.gr/index.php/archives/114899