Tου Νίκου Σαραντάκου
Κατά κάποιο τρόπο το άρθρο αυτό είναι έκτακτο, επειδή έτυχε κι έχω λίγη ώρα κι επειδή αύριο θα έχει παλιώσει, μια και στο ανάμεσα αποφασίστηκε ήδη ο σχηματισμός της υπηρεσιακής κυβέρνησης και προκηρύχτηκαν οι εκλογές. Θα μπορούσα να το αφήσω να περάσει, αλλά είναι θέμα της γλωσσικής επικαιρότητας, δηλαδή θέμα που κατεξοχήν ενδιαφέρει το ιστολόγιο. Οπότε, έκτακτο άρθρο.
Λοιπόν, σήμερα το πρωί, στην εκπομπή των Καμπουράκη-Οικονομέα στο Μέγκα, έγινε ένας καβγάς ανάμεσα στον δημοσιογράφο Γ. Οικονομέα και στον βουλευτή του Σύριζα Δημ. Παπαδημούλη, που ήταν ένας από τους προσκεκλημένους της εκπομπής, ένας καβγάς με αφορμή μια λέξη -γι’ αυτό και καταπιάνομαι κι εγώ, που έχω τις λέξεις για χόμπι και για βιοπορισμό. Στην ουσία του καβγά δεν θα μπω, μπορείτε να τον παρακολουθήσετε εδώ (το επεισόδιο ξεκινάει στο 5.20 περίπου, η επίμαχη λέξη στο 5.50):
Είπα ότι δεν θα μπω στην ουσία του καβγά, αλλά τώρα που ξαναείδα το βιντεάκι άλλαξα γνώμη: θεωρώ ότι οι δημοσιογράφοι, ιδίως των μεγάλων καναλιών, πρέπει να είναι πολύ προσεχτικοί, ειδικά σε αυτή την οξυμένη προεκλογική περίοδο. Προσεχτικοί με τη διαδικασία, αλλά και με τη δική τους συμπεριφορά: οφείλουν να είναι υποδειγματικοί. Και όταν συντονίζουν συζήτηση, πρέπει να αποφεύγουν να μπλέκονται σε καβγάδες με τους προσκεκλημένους, να υποχωρούν εν ανάγκη. Θέλω να πω, είναι ανεπίτρεπτο, μέσα σε συζήτηση με πολλούς προσκεκλημένους, επαγγελματίας δημοσιογράφος, από τους πρωτοκλασάτους μάλιστα, να λέει: “Πήρατε 16% στις εκλογές και 100% στην αλαζονεία”, όπως είπε ο Γ. Οικονομέας στον Δ. Παπαδημούλη, ανεξάρτητα αν αυτό είναι σωστό ή όχι. Ας αφήσει να το πουν οι πολιτικοί αντίπαλοι του Παπαδημούλη: ο ίδιος πρέπει να είναι διαιτητής. Στο ποδόσφαιρο ο διαιτητής μπορεί να μη σφυρίζει δίκαια, αλλά δεν χτυπάει ο ίδιος τα φάουλ και τα πέναλτι. Ο κ. Οικονομέας λοιπόν έπεσε κατά τη γνώμη μου σε βαρύ δεοντολογικό σφάλμα. Μια και τώρα αρχίζει νέα προεκλογική περίοδος, οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι της τηλεόρασης έχουν την πρώτη ευθύνη να διατηρήσουν πολιτισμένο κλίμα, χωρίς να μένουν αδρανείς όταν η συζήτηση οξύνεται αλλά και χωρίς να παρασύρονται σε προσωπικούς διαπληκτισμούς. Δύσκολο μερικές φορές, αλλά γι’ αυτό πληρώνονται. Όμως παρασύρθηκα.
Όπως είδατε ίσως στο βιντεάκι, γύρω στο 5.50 ο κ. Οικονομέας λέει στον Δ. Παπαδημούλη “δεν θα ασκήσετε τρομοκρατία εδώ” (ή κάτι τέτοιο), και ο κ. Παπαδημούλης απαντά: “Πώς είναι δυνατόν να τρομοκρατήσει τα γκεσέμια του μιντιακού συστήματος και του Μέγκα ο Σύριζα;” Αμέσως ο κ. Οικονομέας άναψε και κόρωσε, ρώτησε τι είναι γκεσέμι και παρόλο που του δόθηκε η (σωστή) εξήγηση επέμενε επί αρκετή ώρα να ανακαλέσει ο συνομιλητής του τον χαρακτηρισμό γκεσέμι, “ό,τι κι αν σημαίνει αυτό”!
Εδώ είμαστε. Τι σημαίνει “γκεσέμι”;
Σύμφωνα με το λεξικό, γκεσέμι ή κεσέμι είναι το κριάρι ή ο τράγος που οδηγεί το κοπάδι. Η λέξη προέρχεται από το τουρκικό kösem, επομένως ο αρχικός τύπος είναι κεσέμι και το κ τράπηκε σε γκ (σύμφωνα με το ΛΚΝ) κατ’ αναλογία προς άλλες λέξεις με παρόμοια εναλλαγή, π.χ. καμήλα και γκαμήλα. Από την πείρα μου, ο τύπος με γκ- υπερτερεί και μερικά λεξικά έχουν μόνο αυτόν. Θα το βρείτε και γκιοσέμι.
Είπα για μερικά λεξικά. Στην πραγματικότητα, η λέξη γκεσέμι υπάρχει σε όλα τα σύγχρονα λεξικά: και στον Μπαμπινιώτη, και στο ΛΚΝ (ιδρύματος Τριανταφυλλίδη), και στο ΝΕΛ του Κριαρά, και στον Πάπυρο, ακόμα και στο σχετικά μικρό Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη. Δεν είναι σπάνια λέξη, δεν είναι “λέξη που χάνεται“, όσο κι αν έχει ελαφρώς παλιώσει επειδή αναφέρεται σε αγροτικά συμφραζόμενα. Μου κάνει μεγάλη εντύπωση που ένας κορυφαίος δημοσιογράφος, που έχει εργαλείο της δουλειάς του τις λέξεις, πιάστηκε να αγνοεί μια τέτοια λέξη.
Η αλήθεια βέβαια είναι ότι όλα τα μεγάλα λεξικά, εκτός από το Βικιλεξικό, μένουν στην κυριολεξία: γκεσέμι είναι ο τράγος ή το κριάρι που οδηγεί ολόκληρο το κοπάδι. Μόνο το Βικιλεξικό δίνει και τη μεταφορική σημασία, ότι γκεσέμι μεταφορικά είναι ο μπροστάρης, ο πρωτοπόρος, ο ηγέτης. Άλλη μια περίπτωση που ένα ονλάιν μέσο βάζει τα γυαλιά στα έντυπα -και βέβαια τα σώματα κειμένων πιστοποιούν και με το παραπάνω αυτή τη μεταφορική σημασία.
Πριν προχωρήσω, να πω ότι το γκεσέμι λέγεται επίσης ”μπροστάρης” (που όμως στις μέρες μας έχει κυρίως τη μεταφορική σημασία του πρωτοπόρου), καθώς και “μπροστάρι”, “μπροστοτράγος” (όπως στο Τούμπου Τούμπου Ζα του Μαρκόπουλου), ή “σούρτης”. Από τα κριάρια η λέξη πέρασε στους ανθρώπους: στους δημοτικούς χορούς, γκεσέμι λέγεται ο πρώτος χορευτής, που σέρνει το χορό.
Εκτός από τους χορούς, τη μεταφορική σημασία ”ηγέτης, πρωτοπόρος” δεν την έχω βρει σε προπολεμικά κείμενα, αλλά είναι αρκετά συχνή σε μεταπολεμικά, ακόμα και σε εντελώς πρόσφατα κείμενα. Για παράδειγμα, πέρσι ή πρόπερσι ο Κ. Γεωργουσόπουλος είχε αποκαλέσει τη στήλη μιας εφημερίδας “γκεσέμι της λογοτεχνικής κριτικής”, επειδή καθοδηγεί τα γούστα του αναγνωστικού κοινού. Πιο παλιά, σε μια από τις περίφημες λαοσυνάξεις, ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, τον Ιούνη του 2000 στη Θεσσαλονίκη, είχε αποκαλέσει “γκεσέμια” τους ιερείς. Σε προπέρσινη επιστολή γυμνασιάρχη από τα Γιάννενα στην Καθημερινή, γίνεται η διαπίστωση ότι “λείπουν οι μπροστάρηδες, τα γκεσέμια, να οδηγήσουν τον λαό στην προκοπή”. Πιο παλιά, ο Ευάγγ. Αβέρωφ είχε καλέσει (το 1982) τους πολιτευτές του κόμματός του σε εγρήγορση, λέγοντας ότι χρειάζονται “μερικά γκεσέμια να τεθούν επικεφαλής σε κάθε νομό”, ενώ για κάποιον θεατρώνη διάβασα ότι αποκαλούσε “γκεσέμια” τους κορυφαίους ηθοποιούς των θιάσων, τις φίρμες που θα λέγαμε σήμερα.
Μερικές φορές η λέξη χρησιμοποιείται και με αρνητικό πρόσημο (για να πω κι εγώ ένα κλισέ). Για παράδειγμα, σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του, ο Χ. Φλωράκης το 2002 έλεγε ότι πρέπει να δοθεί “η πρέπουσα απάντηση στα γκεσέμια του δικομματισμού” -νομίζω πως θα χαιρόταν αν το έβλεπε προχτές. Στον Ριζοσπάστη το 2004, βλέπω η ηγεσία της ΓΣΕΕ να αποκαλείται “γκεσέμια της εργατικής τάξης”. Ωστόσο, δεν θα έλεγα ότι έχει έννοια αρνητική η λέξη. Θέλω να πω, άδικα παρεξηγήθηκε ο Γ. Οικονομέας. Ελπίζω αν κάποιος τον αποκαλέσει “ρέκτη” να μην θυμώσει, όσο κι αν κι αυτή η λέξη καμιά φορά χρησιμοποιείται ειρωνικά.
Βέβαια, είπαμε, ο Γ. Οικονομέας δεν ήξερε τι σημαίνει η λέξη. Κάποιος όμως που θα ήξερε καλά τα γκεσέμια θα μπορούσε να ενοχληθεί, ιδίως αν ήταν οπαδός της κυριολεκτικής προσέγγισης, επειδή, όπως ξέρουν οι ασχολούμενοι με τα ποιμενικά, τα αληθινά γκεσέμια είναι ευνουχισμένα. Αυτό δεν γίνεται τυχαία. Το γκεσέμι πρέπει να είναι ευνουχισμένο για να μένει πάντα μπροστά και να οδηγεί το κοπάδι, και να μη γυρνάει πίσω να κυνηγάει τις προβατίνες τον καιρό του μάρκαλου (της οχείας των ζώων). Πρέπει επίσης να είναι ευνουχισμένο για να είναι πιο μεγαλόσωμο και να αντέχει το μεγαλύτερο και βαρύτερο κουδούνι (κύπρο ή τροκάνι ή όπως αλλιώς το λένε) που είναι υποχρεωμένο να κουβαλάει σαν μπροστάρι. Έχει κι η πρωτοπορία υποχρεώσεις.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Ας είμαστε ευγενείς στο σχολιασμό.