ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ 25η ΜΑΡΤΙΟΥ - Το αμφισβητούμενο Κρυφό Σχολειό

ΤΟ ΑΜΦΙΣΒΗΤΟΥΜΕΝΟΝ

ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Τάσου Γριτσόπουλου,
Ιστορικού - Συγγραφέως

        Ορθώς αμφισβητείται λειτουργία Κρυφού Σχολείου. Διότι δεν μαρτυρείται στις πηγές, αφού μάλιστα οι Τούρκοι δεν απαγόρευαν την λειτουργία σχολείων μετά την Άλωσιν. Αλλά και φανερών σχολείων λειτουργία κατά τον 15ον και 16ον αιώνα, εκτός της Πατριαρχικής Σχολής Κωνσταντινουπόλεως δεν μαρτυρείται.
Αν λειτούργησε Κρυφό Σχολειό, που, από πότε και ακόμη ποιος ήταν ο φορέας λειτουργίας σχολείων κατά την περίοδο της δουλείας του Έθνους, είναι προβλήματα, που συνεξετάζονται και κακώς απομονώνεται και καταδικάζεται αμείλικτα το Κρυφό Σχολειό.

Αιφνιδιάσθη το Ελληνικόν Έθνος το 1453 και με τα γεγονότα που ακολούθησαν σχεδόν διελύθη. Η Εκκλησία στήριξε το Έθνος. Η απάνθρωπη βία των κατακτητών και ο πανικός των υπόδουλων με την αναστάτωση της ζωής δημιούργησαν κύμα φυγής. Το ολιγώτερο που είχαν να σκεφτούν οι άνθρωποι ήταν λειτουργία σχολείων. Οι κατακτηταί παρεχώρησαν Προνόμιον, Εθνάρχης ο πρώτος Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, ίδρυσε την Πατριαρχική Σχολή. Στις Επαρχίες σιωπή, φόβος, απελπισία. Συνοψίζει ο Εθνικός Ποιητής, όλα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωσε η σκλαβιά.
Ενώ συνεπληρώνοντο 50 χρόνια υποταγής, η Εκκλησία έλαβε μία μεγάλη απόφαση. Είναι γνωστή η Τοπική Συνοδός Κωνσταντινουπόλεως 1593. Παρόντες οι Πατριάρχες Ιερεμίας Β' ο Τρανός, Ιεροσολύμων Σωφρόνιος Καρκαλάς, Δημητσανίτης, τρόφιμος της Μονής Φιλοσόφου, Αλεξανδρείας Μελέτιος ο Πηγάς, Αντιοχείας Ιωακείμ, πλήθος αρχιερέων. Αν όλοι αυτοί ήσαν σπουδασμένοι και εφοίτησαν σε διάφορα σχολεία φανερά, δεν παραδίδεται, πάντως γράμματα εγνώριζαν και τούτο ποιος μπορεί ν' αμφισβητήσει;
Στον ζ' κανόνα αυτής της Συνόδου περιέχεται η απόφασις. Κάθε επίσκοπος στην επαρχία του ώφειλε να φροντίζη και ν' άναλαμβάνη την απαιτουμένη δαπάνη, για να διδάσκωνται τα θεία και ιερά γράμματα, Αλλά και να παρακινούνται όσοι επιθυμούν να μαθαίνουν και δεν έχουν τα μέσα.

Ασφαλώς, την επομένη της αποφάσεως δεν ήταν στις επαρχίες έτοιμα διδακτήριο, διδάσκαλοι, μαθηταί, βιβλία κλπ. Δεν υπήρχαν προφανώς αυτά προηγουμένως, άλλως τε προς τι η απόφασις, αν υπήρχαν. Αλλά δεν υπήρχαν και προηγουμένως, προ της συμφοράς, κοινά και δημόσια και φανερά σχολεία, γιατί η Παιδεία κατοικούσε στα μοναστήρια και εκεί λειτουργούσαν πάσης κατηγορίας παιδευτήρια και εργαστήρια και φιλανθρωπίας ιδρύματα.

Το 1593 εδόθη σύνθημα της Εκκλησίας προς τους επισκόπους. Μέχρι τότε τιεγίνετο και τι ακόμη εγίνετο και μετά την απόφασι μέχρις ότου φέρη η έρευνα στοιχεία λειτουργίας φανερών σχολείων;
Ανατρέχοντας στα διάφορα δεδομένα της υπόδουλης ζωής, ας πούμε μετά την πρώτη εικοσαετία από την εθνική συμφορά και με πλήρη εγκαθίδρυση του Οθωμανικού κράτους, θα διαπιστώσωμε -ότι εφ' όσον παρέμενε στην ζωή η παλαιά λογία φρουρά ανά την υπόδουλη Ελλάδα και ναοί λειτουργούσαν και συνήθεις συναλλαγές και γραπτή επικοινωνία δεν έλειψαν. Ύστερα τι έγινε, δεν υπήρχε κανείς αγράμματος: Οι Ιερείς λειτουργούσαν εμπειρικώς: Τα σωζόμενα δικαιοπρακτικά έγγραφα, ήδη προ του τέλους του 15ου αιώνος και μετά απ' αυτόν ποίος τα συνέτασσε και οι μάρτυρες που θέτουν την υπογραφή των πώςτο κατόρθωναν;

Ομολογουμένως η περίοδος ήταν η χειρότερα από όσες επέρασε το Έθνος μας.
Εν τούτοις από καταβολής Βυζαντίου τα μοναστήρια ήσαν εστίες μελετών και φιλανθρωπίας. Εκεί ανεδείχθησαν κωδικογράφοι και αγιογράφοι και σχεδιασταί. Υπέστησαν την βιαίαν θύελλα του κατακτητού. Μερικά εσώθησαν και άλλα εγκαίρως αναδιωργανώθησαν. Ήταν πολύ φυσικόν, να προστρέξουν οι ταλαιπωρούμενοι χριστιανοί για παρηγοριά. Και τα παιδιά για να γλυτώσουν από το φοβερό παιδομάζωμα. Και όσοι ήθελαν να γίνουν ιερείς. Και όσοι ήθελαν να τους διαβάση ένας μοναχός γράμμα ξενιτεμένου. Και Ακολουθίες παρακολουθούσαν και τα ιερά γράμματα συλλάβιζαν και απεστήθιζαν και λέξεις, φράσεις, περιόδους εμάθαιναν να διαβάζουν, αλλά και να γράφουν. Αυτά ποίος μπορεί να τ' αμφισβήτηση;

Για την ίδρυση και λειτουργία Κρυφών Σχολείων εξεδόθησαν τόσο σουλτανικά διατάγματα όσα εξεδόθησαν και για τα φανερά Σχολεία. Κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθή ότι ιδρύθησαν ή ελειτούργησαν οιουδήποτε τύπου σχολεία στα μοναστήρια και έφεραν τον τίτλο Κρυφά Σχολειά.

Αλλά κανείς δεν δικαιούται ν' αμφισβήτηση ότι μοναχοί αυτήν την εξεταζόμενη χρονική περίοδο ήταν λόγιοι και κατέλαβαν αρχιερατικές έδρες και έγιναν Πατριάρχες. Βασικό και κλασσικό παράδειγμα η μονή Φιλοσόφου της Δημητσάνας, η οποία έδωκε από τους κόλπους της σειρά Πατριαρχών ακριβώς αυτήν την εποχή και σειρά ανωτάτων κληρικών σε καταπληκτική συνέχεια από τα μέσα τού 16ου αιώνος και ύστερα, μετά τον πρώτον μαρτυρούμενον Οικουμενικόν Πατριάρχη Διονύσιον Α' (1466-1472). Ο λαός, που έβλεπε ή εμάθαινε πώς σ' αυτό το μοναστήρι συνεχίζετο η μακρά πρότερα παιδευτική παράδοσις, κάποια στιγμή ωνόμασε αυτό τον μοναστηριακόν χώρο Κρυφό Σχολειό. Δεν μπορεί κανείς να βεβαίωση ότι το τοπωνύμιο εγεννήθη στου Φιλοσόφου, στο Κρυφό Σχολειό, Αλλά το πράγμα επανελήφθη και σ' άλλα με παρόμοια περίπτωσι μοναστήρια. Ίσως κάτι ήξερε ο Ελληνικός λαός. Πάντως κατά την μετεπαναστατική περίοδο ίσως το τοπωνύμιο υπήρχε.

Είναι βέβαιον, ότι από τους λογάδες τού ελευθέρου Έθνους εδημιουργήθη και μάλλον εκαλλιεργήθη η Εθνική Παράδοσις σε πανελλήνια έκτασι, ότι το Έθνος δεν έμεινε αναλφάβητο κατά τα δύσκολα χρόνια χάρις στα Κρυφά Σχολειά, που δεν ενεφανίσθησαν ποτέ με συγκεκριμένη λειτουργική μορφή. Βέβαιον είναι, ότι κατά την εναντίον της Ελλάδος εχθρική επίθεσι τού Γερμανού Φαλμεράυερ, είχε εκσλαβισθή, εξηγέρθη η Ελληνική -και η ξένη ακολούθως- επιστήμη, για ν' αποδείξη την συνεχή και αδιάκοπη παρουσία της Ελλάδος στην Ιστορία με αδιάσειστα επιχειρήματα. Απόηχος της δικαιολογημένης εκείνης αντεπιθέσεως της διανοούμενης Ελλάδος φαίνεται πώς υπήρξε και το γνωστόν ποίημα τού Πολέμη «Κρυφό Σχολειό» και ο περίφημος πίναξ τού Γκύζη «Κρυφό Σχολειό». Αν η εμφάνισις ενός Ποιητού και ενός Ζωγράφου στον γενικώτερον συναγερμό επιστήμης και λαού, έγινε κατά παραγγελίαν των κατασκευαστών λειτουργίας Κρυφού Σχολειού, όπως υποστηρίζεται δεν αποδεικνύεται όσον πιστούται ότι ο ποιητής και ο καλλιτέχνης απηχεί ζωντανή Παράδοσι τού Έθνους.

Τα γεννώμενα προβλήματα δεν εξιχνιάζονται με δογματικές καταδίκες και με ενθουσιώδεις θαυμασμούς. Το γιατί αυτά τα άτυπα σχολειά της πρώτης περιόδου δουλείας αποκαλούνται Κρυφά δεν έχει ανάγκην αποδείξεως, γιατί δεν λογοδοτεί ο Λαός, δημιουργός ενός τοπωνυμίου. Ωστόσο όμως αυτή η ψυχολογική φοβία ενός καταποντισμένου λαού μετά την υποταγή του στους βαρβάρους έχει τον λόγο της και ως πραγματική κατάστασις έναντι τρομοκρατών και ως ποιητική έκφρασις, οποτεδήποτε και αν έγινε έκφρασις.

Δύο λόγοι υπάρχουν. Πρώτον ότι σε μεγάλον βαθμό οι κάποιες ελευθερίες τού Προνομίου Μωάμεθ τού Πορθητού προς το υπόδουλον Έθνος με τρομερά ανταλλάγματα είχαν κατά το πλείστον θεωρητικόν χαρακτήρα, συνωδεύοτο μάλιστα από τόσους περιορισμούς, ώστε εξεμηδενίζοντο. Να λειτουργούν οι ναοί, αλλά να μη ψάλλουν μεγαλοφώνως, να μη κτυπούν δυνατά καμπάνες, να μη ανάβουν ζωηρά φώτα και τα παράθυρα να είναι πολύ μικρά. Οι άδειες επισκευής ναών δεν είχαν ισχύν χωρίς εξαγορά των περιφερειακών οργάνων (αργυρώνητοι οι Τούρκοι, τούτο ήτο κανών). Το Προνόμιον δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι περιελάμβανε δικαίωμα λειτουργίας σχολείων. Ίσως το δικαίωμα η Εκκλησία το απέκτησε μετά την απόφασι τού 1593 μόνη της.

Ο άλλος λόγος χαρακτηρίζει την ηθική πλευρά της Ελληνικής ζωής. Κάποια στιγμή η λαϊκή ευαισθησία παρήγαγε ένα τρυφερό ποιημάτιον, πασίγνωστον, το «Φεγγαράκι», προς το οποίον στρέφεται ο νέος να φέγγη, για να περπατά, να πηγαίνη στο σχολειό, να μαθαίνει γράμματα. Σύλληψις τού στιχουργού είναι κίνησις σχεδόν συνωμοτική, νυκτερινή, ας πούμε Κρυφή. Το γιατί νύκτα, δεν σχολιάζεται. Σχολιάζεται όμως το ότι το «Φεγγαράκι» δεν είναι δημιούργημα λογίου, είναι λαϊκό, δηλ. προϊόν πολλών, -όπως όλα τα λαϊκά πνευματικά δημιουργήματα ομαδικά και κατά παράδοσιν. Δεν βάλλεται το «Φεγγαράκι» από τους διώκτες τού Κρυφού Σχολειού, γιατί το παραδίδει ξένος φιλέλλην συλογεύς, ο Πάσσωβ. Και φαίνεται πώς έχει κάποια -και ίσως στενή-σχέσι το «Φεγγαράκι» με το Κρυφό Σχολειό.

http://www.egolpion.com/