Γιάνης ΒαρουφάκηςΈνα από τα παράδοξα της εποχής μας είναι ότι, ενώ το ενδιαφέρον για την οικονομία ολοένα αυξάνεται, στο χώρο των πανεπιστημίων, διεθνώς, η οικονομική θεωρία χάνει σταθερά έδαφος. Χρόνο με το χρόνο, η «ζήτηση» μαθημάτων προηγμένης οικονομικής θεωρίας μειώνεται και τα Τμήματα Οικονομικών βιώνουν την απειλή της ερήμωσης. Ήδη πολλά τμήματα στο εξωτερικό έχουν μετατραπεί σε θλιβερούς παροχείς «υπηρεσιών» (π.χ. διδάσκουν ως επί το πλείστον εισαγωγικά μαθήματα οικονομικής σε λογιστές, μαρκετίστες, διαφημιστές κτλ.). Αν και στην Ελλάδα οι γνωστές δυσκαμψίες καθυστερούν την εξάπλωση του φαινομένου, έχουμε αρχίσει να το παρατηρούμε και εδώ.
Ως ακαδημαϊκοί οικονομολόγοι, ανησυχούμε. Δεν είναι μόνο το συντεχνιακό μας συμφέρον που μας ανησυχεί. Μας ενοχλεί και κάτι άλλο: Εξαγριωνόμαστε βλέποντας τη νεολαία να πέφτει θύμα ψευτο-επιστημών που τη δελεάζουν με φανταχτερά ονόματα (financial engineering, corporate management κλπ). Όταν μας ανακοινώνουν ότι δεν θα επιλέξουν την οικονομική θεωρία γιατί προτιμούν «χρησιμότερες» και λιγότερο «στριφνές» κατευθύνσεις, απογοητευόμαστε. Κάποιοι συνάδελφοι αντιδρούν συμπεραίνοντας ότι τα νέα παιδιά αποφεύγουν την οικονομική επιστήμη είτε επειδή δεν είναι σωστά πληροφορημένα (και συνεπώς υπερ-εκτιμούν την χρησιμότητα άλλων κλάδων, π.χ. marketing), είτε επειδή είναι φυγόπονα. Και οι δύο εξηγήσεις περιέχουν μια δόση αλήθειας. Όμως καμία από τις δύο δεν αγγίζει την ουσία του προβλήματος το οποίο έχει πλέον πάρει έκταση οικουμενικής πανδημίας. Αν και έχουμε δίκιο να ανησυχούμε, ένα τόσο διαδεδομένο και πολυ-σύνθετο φαινόμενο δεν μπορεί να εξηγηθεί ψάχνοντας τα αίτιά του στις αδυναμίες των νέων.
Για παράδειγμα, στη Βρετανία η Βασιλική Οικονομική Εταιρεία (Royal Economic Society) κρούει, εδώ και καιρό, τον κώδωνα του κινδύνου, προειδοποιώντας για τη διπλή κρίση της οικονομικής. Από τη μια μεριά, ο αριθμός των μαθητών Λυκείου που επιλέγει τα οικονομικά (GCSE και GCE) έχει μειωθεί κατά 60%. Από την άλλη, οι Βρετανοί υποψήφιοι διδάκτορες στα οικονομικά έχουν γίνει είδος προς εξαφάνιση. Οι πτυχιούχοι οικονομικής προτιμούν οτιδήποτε εκτός από το να ακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές (πέραν του Master) στην οικονομική επιστήμη.
Στην άλλη μεριά της Μάγχης, η Le Monde δημοσίευσε πρόσφατα ψήφισμα μεταπτυχιακών φοιτητών της οικονομικής οι οποίοι φοιτούν στις καλύτερες Ecoles της χώρας. Για να έχουν φτάσει σε αυτό το υψηλό σκαλοπάτι της αυστηρά ιεραρχημένης Γαλλικής εκπαίδευσης, ένα είναι σίγουρο: Οι φοιτητές αυτοί ούτε απληροφόρητοι είναι ούτε οκνηροί. Και όμως. Το ψήφισμά τους καταφέρεται με καυστικές φράσεις εναντίον της οικονομικής επιστήμης, την οποία μάλιστα χαρακτηρίζουν «αυτιστική». Ενδεικτικό του ότι, όντως, «κάτι τρέχει» με την επιστήμη μας είναι ότι, σε επόμενό της φύλλο, η Le Monde δημοσίευσε κείμενο υπογεγραμμένο από 500 ακαδημαϊκούς οικονομολόγους οι οποίοι, αντί να κατσαδιάσουν τους φοιτητές για το θράσος τους, υποστηρίζουν το μίνι-μανιφέστο τους εναντίον της οικονομικής! Αυτές τις μέρες μάλιστα στους διαδρόμους του Harvard (των ΗΠΑ) κυκλοφορεί ψήφισμα συμπαράστασης στους Γάλλους μεταπτυχιακούς.
Βέβαια υπάρχουν άλλοι τόσοι οικονομολόγοι και μεταπτυχιακοί (ίσως να ειναι και η πλειοψηφία) οι οποίοι διαφωνούν με τους «αποστάτες» και οι οποίοι υποστηρίζουν πως ποτέ στο παρελθόν η οικονομική επιστήμη δεν βρισκόταν σε καλύτερη μοίρα. Δεν θα εστιάσω στη διαμάχη μεταξύ «οικονομάχων» και «οικονολατρών». Δεν έχει σημασία ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Σημασία έχει ότι, δικαίως ή αδίκως, οι φοιτήτριες/ές μας, στην πλειοψηφία τους, δεν ενθουσιάζονται (όσο και να μην θέλουμε να το παραδεχτούμε) με τις θεωρίες που τους διδάσκουμε. Ότι, όταν τους δίνεται η δυνατότητα, μας στρέφουν τις πλάτες. Το γεγονός μάλιστα ότι πολλοί από τους άριστους στρέφονται κατά της επιστήμης η οποία τους ανέδειξε (πράγμα ανήκουστο στα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία) είναι κάτι που πρέπει να μας προβληματίσει ακόμη και εάν διαφωνούμε μαζί τους.
Αντί λοιπόν να ψεγάζουμε τους νέους ανθρώπους για την «αποστασία» τους, προτείνω να ρίξουμε μια αυτο-κριτική ματιά στα του οίκου μας – στην ίδια την οικονομική θεωρία. Υπάρχει κάτι μέσα στην ίδια τη θεωρία που να απωθεί τους νέους; Εάν όντως υπάρχει, φταίνε εκείνοι που παρεξήγησαν τη θεωρία ή φταίει η θεωρία που δεν καταφέρνει να τους πείσει; Πέραν των παρεξηγήσεων, πιστεύω ότι υπάρχουν τουλάχιστον επτά προβληματικά χαρακτηριστικά της οικονομικής θεωρίας. Όταν μάλιστα, εμείς οι δάσκαλοι της οικονομικής, αρνούμαστε να θέσουμε αυτά τα επτά σημεία επί τάπητος (και, αντίθετα, τα κρύβουμε κάτω από το χαλί), τότε αυτά μεταμορφώνονται στις επτά πληγές της επιστήμης μας.
Με το σημερινό άρθρο αναφέρομαι στη μια εκ των επτά πληγών. Πρόκειται για την πρώτη πληγή που συναντά η/ο φοιτήτρια/τής από τη στιγμή που θα διαβεί το κατώφλι των αμφιθεάτρών μας. Θα ακολουθήσουν άλλα για τις υπόλοιπες έξι. Στόχος των άρθρων αυτών δεν είναι η απαξίωση της οικονομικής. Στόχος της προτεινόμενης αυτοκριτικής στάσης είναι η επαναπροσέγγιση των «αποστατών» που μας άφησαν χρόνους γιατί δεν πιστεύουν ότι εμείς, οι δάσκαλοί τους, αγωνιούμε για τη λογική συνοχή των θεωριών που τους διδάσκουμε.
Πληγή Πρώτη: Η Δικτατορία των Προτιμήσεων
Η βάση της κυρίαρχης οικονομικής ανάλυσης όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικών φαινομένων είναι η γνωστή ισο-οριακή αρχή η οποία διέπει, σύμφωνα με τα εγχειρίδια, τις ορθές επιλογές: Σταμάτα να παράγεις, να καταναλώνεις, να ψάχνεις για εργασία, για σπίτι, ακόμα και για σύντροφο, όταν η οριακή σου ζημία κινδυνεύει να ξεπεράσει την οριακή σου ωφέλεια, δηλαδή όταν η επόμενη/τελευταία ‘μονάδα’ που επέλεξες σε ζημιώνει ακριβώς όσο σε οφελεί. Σύμφωνα με αυτό τον κανόνα, διακηρύσσουμε στα αμφιθέατρα, αποφασίζουν ποιούς συνδυασμούς αγαθών θα αγοράσουν οι καταναλωτές, πόσες ώρες θα θελήσουν να εργαστούν οι εργάτες, πόσο λάδι θα φέρουν στην αγορά οι αγρότες, πόσες πολυκατοικίες θα χτίσουν οι εργολάβοι, ακόμα και πόσους διαφορετικούς συντρόφους θα δοκιμάσουμε προτού κατασταλάξουμε!
Για να στηρίξουμε την αρχή αυτή (και την πληθώρα οικονομικών θεωριών που βασίζονται σε αυτή), εισάγουμε τρία βασικά αξιώματα. Το πρώτο αφορά την ορθολογικότητα. Τι σημαίνει το να είσαι ορθολογικός; Σύμφωνα με τα εγχειρίδιά της οικονομικής, ένα άτομο ορίζεται ως ορθολογικό εφόσον χρησιμοποιεί τα μέσα που διαθέτει με μοναδικό σκοπό να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του στο έπακρο. Απλά, είσαι τόσο ορθολογική/ός όσο αποδοτικά χρησιμοποιείς τα διαθέσιμα μέσα σου για να κατακτήσεις τους στόχους σου. Ο σκοπός μπορεί να μην αγιάζει τα μέσα, όμως, όσον αφορά την οικονομική, τα μέσα βρίσκονται στη διάθεση των σκοπών και η ορθολογικότητά μας είναι (όπως θα έλεγε και ο David Hume) δούλα των παθών μας.
Προσέξτε πως, με έναν απλό ορισμό, αποφεύγουμε (ή έτσι νομίζουμε) την εμπλοκή σε ατέρμονες φιλοσοφικές αναζητήσεις περί σοφίας και ευδαιμονίας. Πριν προλάβει η/ο φοιτήτρια/της να επεξεργαστεί το νόημα αυτού του ορισμού, εμείς έχουμε ήδη προχωρήσει στο επόμενο αξίωμα. Το δεύτερο αξιώμα λαμβάνει ως δεδομένο κάτι που δεν είναι καθόλου δεδομένο: Ότι η ικανοποίηση της επιθυμίας Χ διαφέρει μόνο ποσοτικά από την ικανοποίηση της επιθυμίας Ψ. Π.χ. ότι το συναίσθημα που έχουμε όταν τρώμε ένα μήλο είναι μετρήσιμο στην ίδια κλίμακα ικανοποίησης με το συναίσθημα που νιώθουμε όταν ακούμε κάποια φούγκα του Bach. Άρα όλες οι εμπειρίες μας είναι συγκρίσιμες στο βαθμό που όλες οδηγούν σε διαφορετικές ποσότητες (ποιοτικά όμοιας) ικανοποίησης. Αυτή την κλίμακα, αυτή τη μεταβλητή, την ονομάζουμε «ωφέλεια» (utility).
Το τρίτο αξίωμα είναι ο φυσικός συνδυασμός των δύο πρώτων: Καλούμε τις/τους φοιτήτριες/τές να αποδεχτούν ότι σε κάθε άτομο αντιστοιχεί μια συνάρτηση η οποία περιγράφει την (αμφι-μονοσήμαντη) αντιστοιχία μεταξύ (α) μιας εμπειρίας (π.χ. το δάγκωμα ενός μήλου ή το άκουσμα μιας αγαπημένης μελωδίας) και (β) της ποσότητας ωφέλειας από αυτή την εμπειρία. Άρα το κάθε τι που βιώνουμε καταλήγει σε διαφορετικές ποσότητες αυτής της γενικευμένης (και οντολογικά ομοιογενούς) ωφέλειας. Συνεπώς, καταλήγουμε, ο ορθολογικός άνθρωπος χρησιμοποιεί τα μέσα που διαθέτει (χρήματα, αγαθά, παραγωγικούς συντελεστές) με στόχο τη μεγιστοποίηση της προσωπικής του συνάρτησης ωφέλειας.
Αυτό είναι το υπόδειγμα ανθρώπου που καλούνται οι φοιτήτριες/ές μας να γνωρίσουν γιατί ένας τέτοιος «άνθρωπος», ο γνωστός και ως homo economicus, βρίσκεται στο επίκεντρο της οικονομικής θεωρίας. Καλούνται να τον γνωρίσουν αλλά όχι και να τον κρίνουν. Ζητάμε από νέα παιδιά να αποδεχτούν, δίχως συζήτηση, τον homo economicus ως την πεμπτουσία του ορθολογικού ατόμου. Σε καμία στιγμή δεν τα αφήνουμε ελεύθερα να αποφανθούν κατά πόσο το υπόδειγμα αυτό της ορθολογικότητας τους πείθει. Αυτή η έλλειψη συζήτησης δεν μας τιμά και είναι ένας από τους λόγους που οι φοιτήτριες/ές οικονομικής δυσανασχετούν. Εκεί που ένας Σωκράτης θα περνούσε μερόνυχτα ολόκληρα να συζητά με τους μαθητές του για το πόσο ορθολογικός είναι πράγματι ο homo economicus, για τις χάρες αλλά και τα κουσούρια του, εμείς προσπερνάμε τέτοιες συζητήσεις και αρχίζουμε να κατασκεύαζουμε πολύπλοκα γεωμετρικά οικοδομήματα (με καμπύλες ζήτησης, προσφοράς, κόστους κλπ) πάνω στην πλάτη του υποδειγματικού μας φίλου.
Ας υποθέσουμε ότι μας ανέκρινε ο Σωκράτης για όλα αυτά. Θα τον πείθαμε για την άμεμπτη ορθολογικότητα του homo economicus; Αμφιβάλλω. Το ίδιο αμφιβάλλουν και οι φοιτήτριες/ές μας. Βέβαια, συνήθως, οι αμφιβολίες τους βασίζονται στην παρεξήγηση. Αντιδρούν στον ορισμό της ορθολογικότητας που τους δίνουμε λέγοντας ότι προ-υποθέτει ότι ορθολογικοί είναι μόνο οι εγωϊστές – όσοι ξέρουν να κοιτούν μόνο τη δική τους την ωφέλεια. Αυτή η κατηγορία εναντίον του homo economicus είναι, προφανώς, άδικη μιας και ο κακομοίρης μπορεί να είναι ακόμα και άγιος άνθρωπος – π.χ. να ικανοποιείται μόνο από την ευτυχία των άλλων.
Πράγματι, η καλοσύνη, ακόμα και ο αλτρουϊσμός, δεν έρχονται σε σύγκρουση με το υπόδειγμά μας. Εάν η ωφέλειά των άλλων δεν επιδρά καθόλου στη συνάρτηση ωφέλειάς του homo economicus, τότε βεβαίως πρόκειται περί εγωϊστή για τον οποίο οι «άλλοι» δεν υπάρχουν παρά ως μέσα για τη δική του ευτυχία. Εάν όμως η ωφέλειά του είναι ανάλογη εκείνης των άλλων, παρατηρούμε σημεία αλτρουϊσμού στην ψυχοσύνθεσή του. Τέλος, εάν η ωφέλεια των άλλων δρα αρνητικά στη δική του συνάρτηση ωφέλειας, τότε πρόκειται για κακεντρεχές άτομο το οποίο διασκεδάζει τη δυστυχία των συνανθρώπων του. Πάντως, και στις τρεις περιπτώσεις, ο homo economicus είναι ορθολογικός στο βαθμό που μεγιστοποιεί την ωφέλειά του. Άλλωστε, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ένα ορθολογικό κάθαρμα ή έναν ανορθολογικό άγιο. Η ουσία του homo economicus είναι ο διαχωρισμός της προσωπικότητάς του από την ορθολογική του και η ταύτιση, από τη μια μεριά, της προσωπικότητάς του με τις προτιμήσεις του και, από την άλλη, της ορθολογικής του με το πόσο επιτήδεια ικανοποιεί αυτές τις προτιμήσεις του.
Παρόλο που μόλις αποδείξαμε ότι η φίλος μας ο homo economicus δεν είναι αναγκαστικά εγωϊστής, ας μην θεωρήσουμε δεδομένο ότι, με το παραπάνω επιχείρημα, ξεπεράσαμε τον σκεπτικισμό των φοιτητριών/τών μας.Ούτε τις αντιρρήσεις που θα μας προέβαλε ένας νέος Σωκράτης. Ένας τέτοιος δάσκαλος θα μας ρωτούσε εάν είμαστε πεπεισμένοι για την ορθολογικότητα του και κατόπιν θα προέβαινε σε μια σειρά από ερωτήσεις που, λίγο-λίγο, θα καταράκωναν την άπειρη αυτο-πεποίθηση που μας χαρακτηρίζει. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε έναν τέτοιο διάλογο:
Σωκράτης: Πες μου αγαπητέ οικονομολόγε, πιστεύεις αλήθεια ότι, στο βαθμό που είσαι ορθολογικός, οι πράξεις σου θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως προσπάθειες μεγιστοποίησης κάποιας συνάρτησης «ωφέλειας»;
Για παράδειγμα, στη Βρετανία η Βασιλική Οικονομική Εταιρεία (Royal Economic Society) κρούει, εδώ και καιρό, τον κώδωνα του κινδύνου, προειδοποιώντας για τη διπλή κρίση της οικονομικής. Από τη μια μεριά, ο αριθμός των μαθητών Λυκείου που επιλέγει τα οικονομικά (GCSE και GCE) έχει μειωθεί κατά 60%. Από την άλλη, οι Βρετανοί υποψήφιοι διδάκτορες στα οικονομικά έχουν γίνει είδος προς εξαφάνιση. Οι πτυχιούχοι οικονομικής προτιμούν οτιδήποτε εκτός από το να ακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές (πέραν του Master) στην οικονομική επιστήμη.
Στην άλλη μεριά της Μάγχης, η Le Monde δημοσίευσε πρόσφατα ψήφισμα μεταπτυχιακών φοιτητών της οικονομικής οι οποίοι φοιτούν στις καλύτερες Ecoles της χώρας. Για να έχουν φτάσει σε αυτό το υψηλό σκαλοπάτι της αυστηρά ιεραρχημένης Γαλλικής εκπαίδευσης, ένα είναι σίγουρο: Οι φοιτητές αυτοί ούτε απληροφόρητοι είναι ούτε οκνηροί. Και όμως. Το ψήφισμά τους καταφέρεται με καυστικές φράσεις εναντίον της οικονομικής επιστήμης, την οποία μάλιστα χαρακτηρίζουν «αυτιστική». Ενδεικτικό του ότι, όντως, «κάτι τρέχει» με την επιστήμη μας είναι ότι, σε επόμενό της φύλλο, η Le Monde δημοσίευσε κείμενο υπογεγραμμένο από 500 ακαδημαϊκούς οικονομολόγους οι οποίοι, αντί να κατσαδιάσουν τους φοιτητές για το θράσος τους, υποστηρίζουν το μίνι-μανιφέστο τους εναντίον της οικονομικής! Αυτές τις μέρες μάλιστα στους διαδρόμους του Harvard (των ΗΠΑ) κυκλοφορεί ψήφισμα συμπαράστασης στους Γάλλους μεταπτυχιακούς.
Βέβαια υπάρχουν άλλοι τόσοι οικονομολόγοι και μεταπτυχιακοί (ίσως να ειναι και η πλειοψηφία) οι οποίοι διαφωνούν με τους «αποστάτες» και οι οποίοι υποστηρίζουν πως ποτέ στο παρελθόν η οικονομική επιστήμη δεν βρισκόταν σε καλύτερη μοίρα. Δεν θα εστιάσω στη διαμάχη μεταξύ «οικονομάχων» και «οικονολατρών». Δεν έχει σημασία ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Σημασία έχει ότι, δικαίως ή αδίκως, οι φοιτήτριες/ές μας, στην πλειοψηφία τους, δεν ενθουσιάζονται (όσο και να μην θέλουμε να το παραδεχτούμε) με τις θεωρίες που τους διδάσκουμε. Ότι, όταν τους δίνεται η δυνατότητα, μας στρέφουν τις πλάτες. Το γεγονός μάλιστα ότι πολλοί από τους άριστους στρέφονται κατά της επιστήμης η οποία τους ανέδειξε (πράγμα ανήκουστο στα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία) είναι κάτι που πρέπει να μας προβληματίσει ακόμη και εάν διαφωνούμε μαζί τους.
Αντί λοιπόν να ψεγάζουμε τους νέους ανθρώπους για την «αποστασία» τους, προτείνω να ρίξουμε μια αυτο-κριτική ματιά στα του οίκου μας – στην ίδια την οικονομική θεωρία. Υπάρχει κάτι μέσα στην ίδια τη θεωρία που να απωθεί τους νέους; Εάν όντως υπάρχει, φταίνε εκείνοι που παρεξήγησαν τη θεωρία ή φταίει η θεωρία που δεν καταφέρνει να τους πείσει; Πέραν των παρεξηγήσεων, πιστεύω ότι υπάρχουν τουλάχιστον επτά προβληματικά χαρακτηριστικά της οικονομικής θεωρίας. Όταν μάλιστα, εμείς οι δάσκαλοι της οικονομικής, αρνούμαστε να θέσουμε αυτά τα επτά σημεία επί τάπητος (και, αντίθετα, τα κρύβουμε κάτω από το χαλί), τότε αυτά μεταμορφώνονται στις επτά πληγές της επιστήμης μας.
Με το σημερινό άρθρο αναφέρομαι στη μια εκ των επτά πληγών. Πρόκειται για την πρώτη πληγή που συναντά η/ο φοιτήτρια/τής από τη στιγμή που θα διαβεί το κατώφλι των αμφιθεάτρών μας. Θα ακολουθήσουν άλλα για τις υπόλοιπες έξι. Στόχος των άρθρων αυτών δεν είναι η απαξίωση της οικονομικής. Στόχος της προτεινόμενης αυτοκριτικής στάσης είναι η επαναπροσέγγιση των «αποστατών» που μας άφησαν χρόνους γιατί δεν πιστεύουν ότι εμείς, οι δάσκαλοί τους, αγωνιούμε για τη λογική συνοχή των θεωριών που τους διδάσκουμε.
Πληγή Πρώτη: Η Δικτατορία των Προτιμήσεων
Η βάση της κυρίαρχης οικονομικής ανάλυσης όλων ανεξαιρέτως των κοινωνικών φαινομένων είναι η γνωστή ισο-οριακή αρχή η οποία διέπει, σύμφωνα με τα εγχειρίδια, τις ορθές επιλογές: Σταμάτα να παράγεις, να καταναλώνεις, να ψάχνεις για εργασία, για σπίτι, ακόμα και για σύντροφο, όταν η οριακή σου ζημία κινδυνεύει να ξεπεράσει την οριακή σου ωφέλεια, δηλαδή όταν η επόμενη/τελευταία ‘μονάδα’ που επέλεξες σε ζημιώνει ακριβώς όσο σε οφελεί. Σύμφωνα με αυτό τον κανόνα, διακηρύσσουμε στα αμφιθέατρα, αποφασίζουν ποιούς συνδυασμούς αγαθών θα αγοράσουν οι καταναλωτές, πόσες ώρες θα θελήσουν να εργαστούν οι εργάτες, πόσο λάδι θα φέρουν στην αγορά οι αγρότες, πόσες πολυκατοικίες θα χτίσουν οι εργολάβοι, ακόμα και πόσους διαφορετικούς συντρόφους θα δοκιμάσουμε προτού κατασταλάξουμε!
Για να στηρίξουμε την αρχή αυτή (και την πληθώρα οικονομικών θεωριών που βασίζονται σε αυτή), εισάγουμε τρία βασικά αξιώματα. Το πρώτο αφορά την ορθολογικότητα. Τι σημαίνει το να είσαι ορθολογικός; Σύμφωνα με τα εγχειρίδιά της οικονομικής, ένα άτομο ορίζεται ως ορθολογικό εφόσον χρησιμοποιεί τα μέσα που διαθέτει με μοναδικό σκοπό να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του στο έπακρο. Απλά, είσαι τόσο ορθολογική/ός όσο αποδοτικά χρησιμοποιείς τα διαθέσιμα μέσα σου για να κατακτήσεις τους στόχους σου. Ο σκοπός μπορεί να μην αγιάζει τα μέσα, όμως, όσον αφορά την οικονομική, τα μέσα βρίσκονται στη διάθεση των σκοπών και η ορθολογικότητά μας είναι (όπως θα έλεγε και ο David Hume) δούλα των παθών μας.
Προσέξτε πως, με έναν απλό ορισμό, αποφεύγουμε (ή έτσι νομίζουμε) την εμπλοκή σε ατέρμονες φιλοσοφικές αναζητήσεις περί σοφίας και ευδαιμονίας. Πριν προλάβει η/ο φοιτήτρια/της να επεξεργαστεί το νόημα αυτού του ορισμού, εμείς έχουμε ήδη προχωρήσει στο επόμενο αξίωμα. Το δεύτερο αξιώμα λαμβάνει ως δεδομένο κάτι που δεν είναι καθόλου δεδομένο: Ότι η ικανοποίηση της επιθυμίας Χ διαφέρει μόνο ποσοτικά από την ικανοποίηση της επιθυμίας Ψ. Π.χ. ότι το συναίσθημα που έχουμε όταν τρώμε ένα μήλο είναι μετρήσιμο στην ίδια κλίμακα ικανοποίησης με το συναίσθημα που νιώθουμε όταν ακούμε κάποια φούγκα του Bach. Άρα όλες οι εμπειρίες μας είναι συγκρίσιμες στο βαθμό που όλες οδηγούν σε διαφορετικές ποσότητες (ποιοτικά όμοιας) ικανοποίησης. Αυτή την κλίμακα, αυτή τη μεταβλητή, την ονομάζουμε «ωφέλεια» (utility).
Το τρίτο αξίωμα είναι ο φυσικός συνδυασμός των δύο πρώτων: Καλούμε τις/τους φοιτήτριες/τές να αποδεχτούν ότι σε κάθε άτομο αντιστοιχεί μια συνάρτηση η οποία περιγράφει την (αμφι-μονοσήμαντη) αντιστοιχία μεταξύ (α) μιας εμπειρίας (π.χ. το δάγκωμα ενός μήλου ή το άκουσμα μιας αγαπημένης μελωδίας) και (β) της ποσότητας ωφέλειας από αυτή την εμπειρία. Άρα το κάθε τι που βιώνουμε καταλήγει σε διαφορετικές ποσότητες αυτής της γενικευμένης (και οντολογικά ομοιογενούς) ωφέλειας. Συνεπώς, καταλήγουμε, ο ορθολογικός άνθρωπος χρησιμοποιεί τα μέσα που διαθέτει (χρήματα, αγαθά, παραγωγικούς συντελεστές) με στόχο τη μεγιστοποίηση της προσωπικής του συνάρτησης ωφέλειας.
Αυτό είναι το υπόδειγμα ανθρώπου που καλούνται οι φοιτήτριες/ές μας να γνωρίσουν γιατί ένας τέτοιος «άνθρωπος», ο γνωστός και ως homo economicus, βρίσκεται στο επίκεντρο της οικονομικής θεωρίας. Καλούνται να τον γνωρίσουν αλλά όχι και να τον κρίνουν. Ζητάμε από νέα παιδιά να αποδεχτούν, δίχως συζήτηση, τον homo economicus ως την πεμπτουσία του ορθολογικού ατόμου. Σε καμία στιγμή δεν τα αφήνουμε ελεύθερα να αποφανθούν κατά πόσο το υπόδειγμα αυτό της ορθολογικότητας τους πείθει. Αυτή η έλλειψη συζήτησης δεν μας τιμά και είναι ένας από τους λόγους που οι φοιτήτριες/ές οικονομικής δυσανασχετούν. Εκεί που ένας Σωκράτης θα περνούσε μερόνυχτα ολόκληρα να συζητά με τους μαθητές του για το πόσο ορθολογικός είναι πράγματι ο homo economicus, για τις χάρες αλλά και τα κουσούρια του, εμείς προσπερνάμε τέτοιες συζητήσεις και αρχίζουμε να κατασκεύαζουμε πολύπλοκα γεωμετρικά οικοδομήματα (με καμπύλες ζήτησης, προσφοράς, κόστους κλπ) πάνω στην πλάτη του υποδειγματικού μας φίλου.
Ας υποθέσουμε ότι μας ανέκρινε ο Σωκράτης για όλα αυτά. Θα τον πείθαμε για την άμεμπτη ορθολογικότητα του homo economicus; Αμφιβάλλω. Το ίδιο αμφιβάλλουν και οι φοιτήτριες/ές μας. Βέβαια, συνήθως, οι αμφιβολίες τους βασίζονται στην παρεξήγηση. Αντιδρούν στον ορισμό της ορθολογικότητας που τους δίνουμε λέγοντας ότι προ-υποθέτει ότι ορθολογικοί είναι μόνο οι εγωϊστές – όσοι ξέρουν να κοιτούν μόνο τη δική τους την ωφέλεια. Αυτή η κατηγορία εναντίον του homo economicus είναι, προφανώς, άδικη μιας και ο κακομοίρης μπορεί να είναι ακόμα και άγιος άνθρωπος – π.χ. να ικανοποιείται μόνο από την ευτυχία των άλλων.
Πράγματι, η καλοσύνη, ακόμα και ο αλτρουϊσμός, δεν έρχονται σε σύγκρουση με το υπόδειγμά μας. Εάν η ωφέλειά των άλλων δεν επιδρά καθόλου στη συνάρτηση ωφέλειάς του homo economicus, τότε βεβαίως πρόκειται περί εγωϊστή για τον οποίο οι «άλλοι» δεν υπάρχουν παρά ως μέσα για τη δική του ευτυχία. Εάν όμως η ωφέλειά του είναι ανάλογη εκείνης των άλλων, παρατηρούμε σημεία αλτρουϊσμού στην ψυχοσύνθεσή του. Τέλος, εάν η ωφέλεια των άλλων δρα αρνητικά στη δική του συνάρτηση ωφέλειας, τότε πρόκειται για κακεντρεχές άτομο το οποίο διασκεδάζει τη δυστυχία των συνανθρώπων του. Πάντως, και στις τρεις περιπτώσεις, ο homo economicus είναι ορθολογικός στο βαθμό που μεγιστοποιεί την ωφέλειά του. Άλλωστε, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε ένα ορθολογικό κάθαρμα ή έναν ανορθολογικό άγιο. Η ουσία του homo economicus είναι ο διαχωρισμός της προσωπικότητάς του από την ορθολογική του και η ταύτιση, από τη μια μεριά, της προσωπικότητάς του με τις προτιμήσεις του και, από την άλλη, της ορθολογικής του με το πόσο επιτήδεια ικανοποιεί αυτές τις προτιμήσεις του.
Παρόλο που μόλις αποδείξαμε ότι η φίλος μας ο homo economicus δεν είναι αναγκαστικά εγωϊστής, ας μην θεωρήσουμε δεδομένο ότι, με το παραπάνω επιχείρημα, ξεπεράσαμε τον σκεπτικισμό των φοιτητριών/τών μας.Ούτε τις αντιρρήσεις που θα μας προέβαλε ένας νέος Σωκράτης. Ένας τέτοιος δάσκαλος θα μας ρωτούσε εάν είμαστε πεπεισμένοι για την ορθολογικότητα του και κατόπιν θα προέβαινε σε μια σειρά από ερωτήσεις που, λίγο-λίγο, θα καταράκωναν την άπειρη αυτο-πεποίθηση που μας χαρακτηρίζει. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε έναν τέτοιο διάλογο:
Σωκράτης: Πες μου αγαπητέ οικονομολόγε, πιστεύεις αλήθεια ότι, στο βαθμό που είσαι ορθολογικός, οι πράξεις σου θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως προσπάθειες μεγιστοποίησης κάποιας συνάρτησης «ωφέλειας»;
Οικονομολόγος: Ναι Σωκράτη. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι κάνω κάτι τέτοιο συνειδητά. Σημαίνει απλώς ότι, στο βαθμό που πράττω ορθολογικά, ο καλύτερος τρόπος ανάλυσης των πράξεών μου είναι η υπόθεση ότι δρω ως να μεγιστοποιούσα την ωφέλειά μου. Όπως ένας καλός ποδοσφαιριστής χρησιμοποιεί τους κανόνες της φυσικής (ακόμα και όταν δεν έχει ιδέα από φυσική) για να πετύχει το πολυπόθητο γκολ, έτσι κι εγώ υπόκειμαι στους κανόνες της μεγιστοποίησης της συνάρτησης ωφέλειάς μου ακόμα και όταν δεν τους γνωρίζω.
Σωκράτης: Καλώς. Τότε να σε ρωτήσω κάτι άλλο. Φαντάσου ότι υπάρχει ένας υπολογιστής εξαιρετικής τεχνολογίας. Δίπλα του είναι ένα κρεβάτι όπου καλείσαι να ξαπλώσεις. Αφού ξαπλώσεις, μια ομάδα σπουδαίων γιατρών και επιστημόνων πληροφορικής σε συνδέει μέσω ηλεκτροδίων με τον υπολογιστή. Πατάς ένα κουμπί και αμέσως ξεχνάς που είσαι. «Αναλαμβάνει» ο υπολογιστής και δημιουργεί στο νου σου μια εικονική πραγματικότητα. Είναι σαν να ζεις μια διαφορετική ζωή. Μη φοβάσαι όμως. Δεν πρόκειται για πλήση εγκεφάλου. Ο υπολογιστής αυτός είναι «φίλος». Δεν πρόκειται ποτέ να «βάλει» κάτι στο μυαλό σου που να μην συνάδει με τις προτιμήσεις σου. Ούτε ποτέ θα σου εμφυσήσει νέες προτιμήσεις. Απλώς, «διαβάζει» τις υπάρχουσες προτιμήσεις σου και σε κάνει να ζεις ακριβώς όπως εσύ θα ήθελες. Το ερώτημά μου είναι το εξής. Εφόσον ήσουν σίγουρος ότι οι γιατροί θα κρατούν το κορμί σου σε άψογη κατάσταση όσο ζεις, θα δεχόσουν να παραμείνεις συνδεδεμένος για ολόκληρη την υπόλοιπη ζωή σου;
Οικονομολόγος: Όχι, δεν νομίζω, αν και ακούγεται αρκετά ελκυστική η πρόσκλησή σου.
Σωκράτης: Σε προειδοποιώ ότι εάν αρνηθείς τότε θα πρέπει να παραδεχτείς ότι, σύμφωνα με τον δικό σου ορισμό, δεν είσαι ορθολογικός. Το λέω αυτό γιατί ο εν λόγω υπολογιστής είναι ο ιδανικός μεγιστοποιητής ωφέλειας, Διαβάζει τις προτιμήσεις σου και τις ικανοποιεί συνεχώς, για όσο ζεις, δίχως κανένα μα κανένα περιορισμό. Αν αρνηθείς μια τέτοια ζωή, είναι σαν να μου λες ότι υπάρχουν πράγματα που σε ενδιαφέρουν πέραν της ικανοποίησης των προτιμήσεών σου, δηλαδή πέραν της μεγιστοποίησης αυτού που ονομάζεις «ωφέλεια». Αν είναι έτσι, τότε γιατί προσπαθείς να πείσεις τα παιδιά στο αμφιθέατρο ότι ο μόνος στόχος του ορθολογικού ατόμου είναι η περισσότερη ωφέλεια;
Οικονομολόγος: Βλέπω που το πας Σωκράτη. Καταλαβαίνω ότι δεν μπορώ να ξεφύγω λέγοντας πως δεν είμαι τόσο εγωϊστής που να με ενδιαφέρει μόνο ο εαυτός μου. Ξέρω ότι θα μου πεις ότι ο υπολογιστής, εφόσον διαπιστώσει ότι με ενδιαφέρει η ευημερία των άλλων, θα δημιουργήσει μια εικονική πραγματικότητα στην οποία θα είμαι, π.χ., μέλος των γιατρών χωρίς σύνορα και θα σώζω ζωές στην Αφρική ή την Ινδονησία. Δεν θα πέσω στην παγίδα που μου έστησες. Θα σου πω όμως το εξής: Δεν δέχομαι να συνδεθώ με τον υπολογιστή σου γιατί η ωφέλειά μου μειώνεται όταν επιλέγω την εικονική από την κανονική πραγματικότητα.
Σωκράτης: Έξυπνη η υπεκφυγή σου αλλά όχι και καθοριστική. Εάν η ωφέλειά σου είναι το άλφα και το ωμέγα των στόχων σου, θα πρέπει να αποδεχτείς ότι το καλύτερο που μπορεί να σου συμβεί είναι να συνδεθεί μαζί σου ένας τέτοιος υπολογιστής χωρίς να ερωτηθείς εσύ. Χωρίς να το καταλάβεις. Ανεπαίσθητα. Σίγουρα δεν έχεις αντίρρηση; Γιατί εάν έχεις, τότε θα πρέπει να συμφωνήσεις ότι υπάρχει κάτι που έχει αξία για σένα πέρα από την «ωφέλεια» σου, π.χ. η πραγματικότητα. Όμως, ο homo economicus, τον οποίο παρουσιάζεις στα παιδιά ως το υπόδειγμα ορθολογικού ανθρώπου, δεν αφήνει περιθώριο για κάτι τέτοιο. Να στο πω αλλιώς: Ο homo economicus δεν είναι αρκετά ορθολογικός για να καταλάβει αυτά που λέμε τώρα. Η μόνη πραγματικότητα για αυτόν είναι η «ωφέλεια».
Οικονομολόγος: Δίκιο έχεις. Όμως μην ξεχνάς ότι μάθημα οικονομικών τους κάνω, όχι φιλοσοφίας. Δεν είναι ανάγκη το ανθρώπινο υπόδειγμα που χρησιμοποιούμε να είναι πλήρως ικανοποιητικό. Καμπύλες ζήτησης αγαθών και προσφοράς εργασίας προσπαθούμε να εξάγουμε από τον homo economicus – όχι το νόημα της ζωής.
Σωκράτης: Σαν να μη μου τα λες καλά. Είναι ή δεν είναι αλήθεια ότι εσείς οι οικονομολόγοι έχετε επεκταθεί σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες; Δεν ισχυρίζεστε ότι έχετε τις απαντήσεις για όλα τα κοινωνικά φαινόμενα; Ότι τα υποδείγματά σας είναι βάση όλων των ορθολογικών επιλογών, είτε πρόκειται για επιλογές μεταξύ ντοματών και αγγουριών, είτε για επιλογές πολιτικών κομμάτων στις κάλπες, συντρόφων της ζωής μας, καριέρας κλπ; Δεν χτίζετε ολόκληρες θεωρίες για το τί σημαίνει μια δίκαιη, καλή κ’αγαθή κοινωνία, στις πλάτες του homo economicus;
Οικονομολόγος: Ναι, έτσι είναι.
Σωκράτης: Τότε με ποιό δικαίωμα αρνείσαι στις φοιτήτριες και τους φοιτητές σου την ευκαιρία να εξετάσουν, από όλες τις πλευρές, και να αμφισβητήσουν, τον ορισμό της ορθολογικότητας των εγχειριδίων οικονομικής όταν συμφωνείς ότι αυτός ο ορισμός σας οδηγεί εσάς τους οικονομολόγους σε συγκεκριμένα μανιφέστα αμφισβητήσιμου πολιτικού και φιλοσοφικού περιεχομένου; Αλλά αρκετά σε κατσάδιασα. Να σε ρωτήσω κάτι ακόμα. Ξέρεις ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που αρνήθηκες να συνδεθείς με τον υπολογιστή-μεγιστοποιητή;
Οικονομολόγος: Δεν είμαι σίγουρος, αλλά δεν αμφιβάλλω ότι θα μου τον πεις.
Σωκράτης: Αρνήθηκες γιατί, όπως όλοι οι σοφοί άνθρωποι (και αντίθετα με τον homo economicus που δεν έχει τέτοια δυνατότητα ο άμοιρος), αντιμετωπίζεις με σκεπτικισμό τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες σου. Ξέρεις ότι πολλές από αυτές είναι κουτές και ότι με τον καιρό, ευτυχώς, μπορεί να αλλάξουν, να γίνουν καλύτερες. Αν όμως συνδεόσουν με τον υπολογιστή, αυτός δεν δικαιούται να στις αλλάξει (διαφορετικά θα επρόκειτο για πλήση εγκεφάλου) και έτσι θα ζούσες την υπόλοιπη σου ζωή εγκλωβισμένος στις σημερινές σου προτιμήσεις. Σκλάβος τους!
Ηθικόν δίδαγμα: Το υπόδειγμα-άνθρωπος των οικονομικών μας εγχειριδίων δεν είναι παρά ένα υποκείμενο το οποίο κάνει ότι του αρέσει και του αρέσει ότι κάνει. Ένας δούλος των δεδομένων προτιμήσεών του τις οποίες δεν δύναται να κρίνει. Στο βαθμό που η διαφορά μεταξύ ενός ζώου και ενός ανθρώπου είναι η δυνατότητα του τελευταίου να κρίνει τις προτιμήσεις του (π.χ. να πει: μου αρέσει το Χ αλλά ίσως να μην έπρεπε να μου αρέσει), τα υποδείγματά μας υποτιμούν το πιο σημαντικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης: την Κρίση. Ας μην παραξενευόμαστε λοιπόν όταν οι φοιτήτριες/τές μας αντιδρούν με δυσπιστία απέναντι στην δικτατορία των προτιμήσεων που εξαπλώνεται σε κάθε σελίδα των οικονομικών εγχειριδίων.
Ηθικόν δίδαγμα: Το υπόδειγμα-άνθρωπος των οικονομικών μας εγχειριδίων δεν είναι παρά ένα υποκείμενο το οποίο κάνει ότι του αρέσει και του αρέσει ότι κάνει. Ένας δούλος των δεδομένων προτιμήσεών του τις οποίες δεν δύναται να κρίνει. Στο βαθμό που η διαφορά μεταξύ ενός ζώου και ενός ανθρώπου είναι η δυνατότητα του τελευταίου να κρίνει τις προτιμήσεις του (π.χ. να πει: μου αρέσει το Χ αλλά ίσως να μην έπρεπε να μου αρέσει), τα υποδείγματά μας υποτιμούν το πιο σημαντικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης: την Κρίση. Ας μην παραξενευόμαστε λοιπόν όταν οι φοιτήτριες/τές μας αντιδρούν με δυσπιστία απέναντι στην δικτατορία των προτιμήσεων που εξαπλώνεται σε κάθε σελίδα των οικονομικών εγχειριδίων.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Ας είμαστε ευγενείς στο σχολιασμό.