Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός

Απόστολος Διαμαντής 

Εφόσον ο προτεστάντης πιστεύει στη θεία χάρη που θα επιλέξει αυτόν που θα σωθεί, αλλά και στον προορισμό, είναι σαφές πως η κοινωνική του ζωή θα πρέπει να είναι εναρμονισμένη με την πίστη του. Λέει η Βίβλος: «είδες άνθρωπον επιτήδειον εις τα έργα αυτού; Αυτός θέλει εμφανισθεί ενώπιον βασιλέων». Και η Βίβλος είναι το μόνο κείμενο που δέχεται ως αυθεντία ο προτεστάντης. Η απόκτηση χρήματος, στο παρόν κοινωνικό σύστημα του καπιταλισμού, είναι ακριβώς το μέτρο της επιτήδευσης στα κοινωνικά μας έργα. Επομένως η επιδίωξη του κέρδους, το οποίο είναι η βάση της καπιταλιστικής λογικής, είναι και η καρδιά της προτεσταντικής ηθικής.

Το καθήκον είναι ένα χρέος που αισθάνεται το άτομο, απέναντι στο επάγγελμά του, αλλά και απέναντι στον Θεό, στη διαδικασία του προορισμού και της απόκτησης της Θείας Χάρητος. Όπως ο Θεός επιλέγει τον καλό χριστιανό για να τον σώσει, έτσι και ο καπιταλιστής βιομήχανος επιλέγει τον σωστό εργάτη, για να τον προσλάβει. Ποιος επιλέγει τον Βιομήχανο; Η αγορά. Θα πρέπει επομένως όλοι να κάνουν το καθήκον τους, απέναντι στο υπάρχον σύστημα: ο εργάτης να είναι σωστός και εργατικός, ώστε να μην βρεθεί άνεργος, ο βιομήχανος να συμμορφώνεται με τους κανόνες της αγοράς, ώστε να μην βρεθεί εκτός της και όλοι μαζί, σαν καλοί προτεστάντες να είναι πιστοί στα καθήκοντά τους, ώστε να μην βρεθούν εκτός της θείας χάρητος.

Διότι καθολικοί και ορθόδοξοι δεν συνδέουν τόσο στενά και απόλυτα την πίστη με την πρακτική ζωή. Η εγκόσμια χαρά, δεν είναι το πρωτεύον γι’ αυτούς. Προέχει η συμμετοχή στην ευχαριστία, στα μυστήρια της εκκλησίας, στην ενοριακή ζωή και όχι η προσπάθεια να λάβουν τη θεία χάρη και τον προορισμό. Ο Θεός για τους καθολικούς- και κυρίως για τους ορθοδόξους- δεν υπάρχει για να δικάζει τους κακούς και να τους τιμωρεί, αλλά περισσότερο για να παρηγορεί. Διότι, για τους ορθοδόξους και τους καθολικούς, οι  άνθρωποι δεν είναι φύσει κακοί και ούτε απορρίπτονται απόλυτα η Φύση και τα Πάθη, ως αμαρτία. Επομένως, καθολικοί και ορθόδοξοι είναι πιο ήρεμοι στην καθημερινότητά τους, δεν έχουν τόσο έντονα κίνητρα σωτηρίας, δηλαδή επιτυχίας και απόκτησης. Υπάρχει μία παροιμία που χρησιμοποιεί ο Μαξ Βέμπερ: «Η να τρως καλά ή να κοιμάσαι ήρεμα». Ο καθολικός λοιπόν και ο ορθόδοξος προτιμούν να κοιμούνται ήρεμα και ο προτεστάντης να τρώει καλά. Αυτό εξηγεί καλύτερα και την μεγάλη επιτυχία των άγγλων, των ολλανδών και των αμερικανών, που είναι προτεστάντες, στο εμπόριο κατά τον 19^ο αιώνα.

Ποια είναι η στάση του προτεσταντισμού απέναντι στο χρήμα και τον τόκο; Θετική. Αντίθετα, οι έλληνες πατέρες, αλλά και οι λατίνοι, δεν  δικαιολογούν τον τόκο. Τον καταδικάζουν. Ο τόκος, αυτό το θεμέλιο της καπιταλιστικής λογικής, νομιμοποιείται ιστορικά, μόνον μετά την γαλλική επανάσταση. Μέχρι τότε ήταν κατακριτέος. Αντίθετα, για τον προτεστάντη είναι απολύτως ηθικός. Ο χρόνος είναι χρήμα, λέει ο Βενιαμίν Φρανγκλίνος. Όποιος κερδίζει πέντε και μετά κάθεται και τα ξοδεύει, στην ουσία χάνει. Άρα πρέπει να τα πιστώσει. Διότι ο τόκος είναι ο καρπός του χρήματος. Αντίθετα, οι ορθόδοξοι και οι καθολικοί, θεωρούν τον τόκο αφύσικο, όπως ακριβώς και ο Αριστοτέλης, που τον χαρακτήριζε «ου κατά φύσιν», διότι δεν έχει όρια: «εις άπειρον αύξουσιν το νόμισμα», έλεγε για τους τοκογλύφους. Και μια απόκτηση που δεν έχει όρια είναι αφύσικη. Επομένως, η θετική στάση απέναντι στο χρήμα και τον τόκο, που είναι το κομβικό σημείο της καπιταλιστικής λογικής, χαρακτηρίζει κυρίως την προτεσταντική ηθική.

Η στάση της προτεσταντικής ηθικής απέναντι στην εργασία είναι αποθεωτική. Ο προτεστάντης ακολουθεί τον Απόστολο Παύλο που λέει, πως αυτός που δεν εργάζεται, δεν πρέπει και να τρώει. Και όχι μόνον: η εργασία σου ενδιαφέρει τον Θεό. Και ο προτεστάντης δεν ξεχωρίζει την εργασία σε ιερή και κοσμική. Δεν έχουμε εργασία και χριστιανική εργασία, αλλά εργασία ως χριστιανοί. Επομένως όλοι θα πρέπει να εργαζόμαστε ευσυνείδητα και τίμια, εργάτες και εργοδότες. Η ισορροπία είναι το σύνθημα του προτεστάντη, η εργασιακή ειρήνη δηλαδή, μέσω της αμοιβαίας υποταγής του ενός στον άλλο και των δύο στο Θεό: «ο χρυσός κανόνας είναι καλός και εφαρμόσιμος στο εργασιακό πλαίσιο: κάνε στους άλλους- εργοδότη και εργαζόμενο-όπως θα ήθελες και εκείνοι να κάνουν σε σένα. Η εργοδοσία δημιουργεί ευθύνη απέναντι στους εργαζόμενους», όπως σημειώνει ο  καθηγητής θεολογίας Keyne Snodgrass, στο προτεσταντικό ελληνικό περιοδικό «Αστήρ της Ανατολής», (8/2009). Επομένως η προτεσταντική ηθική είναι απολύτως εναρμονισμένη με την ισορροπία της αγοράς.

Αντίθετα, η προτεσταντική στάση απέναντι στην υπερ-κατανάλωση είναι αρνητική. Διότι η τάση για πλεονεξία στην απόκτηση αγαθών και την πολυτελή κατανάλωση, εμποδίζει την συσσώρευση και επομένως την προοπτική της επένδυσης, που είναι στην καρδιά της καπιταλιστικής λογικής. Ο καλός προτεστάντης δεν είναι άπληστος. Προσέχει να τοποθετεί σωστά τα κέρδη του, ώστε να τα αυξάνει και όχι να τα καταναλώνει άσκοπα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για συσσώρευση, για συγκέντρωση του κεφαλαίου. Η πολυτελής διαβίωση είναι μια συνήθεια που έρχεται από τον φεουδαρχικό μεσαίωνα και συνδέθηκε με την ηθική παρακμή στην οποία αντιτάχθηκε εξάλλου ο ίδιος ο Λούθηρος. Επομένως, η σύγχρονη καπιταλιστική τάση για υπερκατανάλωση, δεν συμβαδίζει ούτε με την καπιταλιστική, ούτε με την προτεσταντική ηθική.

Πως συνδέεται επομένως η λογική του καπιταλιστικού συμφέροντος με τον ενάρετο βίο ενός προτεστάντη; Στενά. Το είπε ο θεωρητικός του καπιταλισμού, ο Άνταμ Σμιθ, στο έργο του «Ο πλούτος των εθνών»: «Δεν αναμένουμε το δείπνο μας από την ευσπλαχνία του κρεοπώλη ή του φούρναρη, αλλά κυρίως από την φροντίδα που δείχνουν για τα δικά τους συμφέροντα. Δεν απευθυνόμαστε στον ανθρωπισμό τους, αλλά στον εγωϊσμό τους. Και δεν τους μιλάμε ποτέ για τις ανάγκες μας, αλλά για τα κέρδη τους». Δηλαδή προέχει το ατομικό συμφέρον, σ’ αυτό προστρέχουμε. Και η αγορά θα αυτορυθμιστεί με ένα «αόρατο χέρι», όπως έλεγε ο Άνταμ Σμίθ, με τον ίδιο τρόπο που ο Θεός, αόρατος κι αυτός, ρυθμίζει σωστά τη ζωή μας.

Η προτεσταντική ηθική όμως συνδέεται στενά με την αμερικανική ιδεολογία. Οι πρώτοι αμερικανοί άποικοι ήταν οι άγγλοι πουριτανοί, δηλαδή προτεστάντες. Αυτοί προσέδωσαν στην αμερικανική ιδεολογία- αφού είχαν ήδη συγκρουστεί με την βρετανική μοναρχία, απαιτώντας σύνταγμα - τα βασικά της χαρακτηριστικά: τον φιλελευθερισμό, την ηθική συμπεριφορά, τον ατομικισμό. Η Αμερική συνδέεται με τον προτεσταντισμό και την καπιταλιστική ηθική, μέσω των πουριτανών άγγλων αποίκων του 17^ου αιώνα. Κορυφαία ιδέα εδώ είναι ο ατομικισμός. Λέει ο εθνικός ποιητής της Αμερικής, ο Ουώλτ Ουίτμαν: "Πανω απ' τον άνθρωπο πως θα τολμήσετε να βάλετε οτιδήποτε; Φτιάξτε σπουδαίους ανθρώπους. Όλα τα άλλα θα έλθουν. Kατω απ' το κάθε τι υπάρχει το άτομο. Δεν ειναι η γη, η Aμερική πούναι τόσο μεγάλη, μεγάλος είμαι εγώ".

Ο προτεσταντισμός όμως δεν είναι η μόνη ιδεολογική παρακαταθήκη του αμερικανικού πνεύματος; Δεν αρκεί η αναγωγή στην προτεσταντική ηθική, για να ερμηνευθεί η αμερικανική ιδεολογία. Πρέπει να συσχετιστεί και με τον αγγλικό πραγματισμό. Οι κορυφαίοι αμερικανοί φιλόσοφοι ο Έμερσον και ο Ντιούϊ, το αποδεικνύουν: προτεστάντης ιεροκήρυκας ο ένας, διαννοούμενος φιλελεύθερος ο άλλος, έδωσαν την εντελώς ιδιαίτερη πλευρά του αμερικανικού πνεύματος: προτεσταντική ηθική συνδυασμένη με αγγλικό πραγματισμό, δηλαδή με την εμπειρική εκείνη αντίληψη πως τα πραγματικά γεγονότα προηγούνται της θεωρίας. Κάθε θεωρία αξίζει μόνον εφόσον επιδοκιμάζεται από τα γεγονότα. Γι’ αυτό λένε πως οι αμερικανοί, «πρώτα ενεργούν και μετά σκέφτονται».

Ισχύει επομένως ακόμη η άποψη του Μάξ Βέμπερ για τη σύνδεση προτεσταντισμού και καπιταλισμού; Όχι απολύτως. Ο Βέμπερ με το έργο του προσπάθησε κυρίως να ανασκευάσει την μαρξιστική θέση για την εξάρτηση των ιδεών από το πεδίο της οικονομίας. Και το πέτυχε, αναδεικνύοντας τον κυρίαρχο ρόλο της θρησκείας. Ωστόσο δέχθηκε ισχυρή κριτική, κυρίως από ιστορικούς, όπως ο Μπρωντέλ. Διότι επεσήμαναν, ορθώς, πως πολύ πριν την εμφάνιση του προτεσταντισμού, ήδη από την λατινική και καθολική Ιταλία, είχε αναπτυχθεί από τον 12^ο αιώνα ήδη, η λογική των τραπεζών και του κέρδους.

O δεκάλογος του καλού αστού προτεστάντη

Αυτήν την κλασική κωδικοποίηση έκανε σε κείμενό του ο αμερικανός Βενιαμίν Φραγκλίνος. Πρόκειται για την πιο συνοπτική παρουσίαση των βασικών παραμέτρων της προτεσταντικής ηθικής, τις οποίες ο Φραγκλίνος συνδέει άμεσα με το πνεύμα του καπιταλισμού. Μπορούν να συνοψισθούν όλες μαζί στο βασικό τρίπτυχο «λιτότητα, ακρίβεια, εργατικότητα», που χαρακτηρίζει κάθε καλό προτεστάντη. Αυτές ακριβώς οι σχέσεις αποτελούν και την θεμελίωση του σχετικού έργου του Μαξ Βέμπερ.

1. Ο χρόνος είναι χρήμα.

Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει να υπολογίζεις μόνον αυτά που κερδίζεις κάθε μέρα, αλλά και το κόστος ευκαιρίας. Δηλαδή αυτό που χάνεις, όταν παραμένεις ανενεργός. Επομένως όχι στην ραστώνη και στο χάσιμο χρόνου, διότι έτσι χάνουμε χρήματα.

2. Η πίστωση είναι χρήμα.

Δηλαδή εάν κάποιος μου αφήσει στα χέρια μου το χρήμα του- για παράδειγμα μια τράπεζα- με καλούς όρους πίστωσης, τότε έχω ευκαιρία να κερδίσω με καλή χρήση της πίστωσης και με εργασία. Το χρήμα φέρνει  χρήμα.Αυτή είναι η ηθική του τόκου, που τόσο είχε απαξιωθεί από την πατερική διδασκαλία. «Να θυμάσαι πως το χρήμα έχει αναπαραγωγική και καρποφόρα φύση», λέει ο Φραγκλίνος. Όσο μεγαλύτερο κεφάλαιο διαθέσεις, τόσο περισσότερο θα κερδίσεις. Αλλά και κάθε λίρα αξίζει άπειρα, διότι μπορεί να καρποφορήσει χωρίς τέλος. Το είπε και ο Αριστοτέλης: «εις άπειρον αύξουσιν οι χρηματιζόμενοι το νόμισμα». 

3. Να τηρούμε ευλαβικά τις υποσχέσεις μας

Ο καλός πληρωτής έχει και το πορτοφόλι του δανειστή του. Διότι όποιος είναι γνωστός ότι πληρώνει στην προθεσμία του, όπως ακριβώς το υποσχέθηκε, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να σηκώσει όσο χρήμα θέλει. Είναι ο κανόνας λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Όπως λέγεται στην αγορά, η καλή πίστη.

4. Δεν υπάρχουν ασήμαντες πράξεις.

Για τον προτεστάντη όλα είναι σημαντικά. Και οι πιο καθημερινές πράξεις διαμορφώνουν την εικόνα του ατόμου, την πίστη που έχει στην κοινωνία. «Ο ήχος του σφυριού στις 5 το πρωί και στις 8 το βράδυ, καθησυχάζει τον δανειστή σου. Η φωνή σου στην ταβέρνα τον σπρώχνει να σου ζητήσει πίσω τα δανεικά, πριν την προθεσμία». Επομένως η εργατικότητά σου αποδεικνύει πως θυμάσαι τις υποχρεώσεις σου, σε παρουσιάζει τίμιο άνθρωπος και αυτό πολλαπλασιάζει την πίστη σου στην αγορά.

5. Να ζεις με όσα έχεις.

Δηλαδή να κάνεις υπολογισμό, ώστε να μην ξεφεύγεις ποτέ από τις δυνατότητές σου στην κατανάλωση. Η αποφυγή αυτού του κανόνα είναι όρος απαράβατος της ατομικής, της οικογενειακής και της κοινωνικής ειρήνης. Όλοι πρέπει να προσαρμόζονται στην πραγματικότητα. Είναι ο κλασικός συντηρητικός κανόνας, πάνω στον οποίο στηρίζεται όλο το καπιταλιστικό οικοδόμημα. Πρέπει να κρατάμε καθημερινό λογαριασμό εσόδων- εξόδων. Τότε θα δούμε πως πολύ μικρές δαπάνες, μπορούν να εξοικονομήσουν μεγάλα ποσά.

6. Να μην ακολουθείς την παράδοση.

Πρόκειται για μια βασική προτεσταντική ιδέα. Η άρνηση της παράδοσης ξεκινά από την άρνηση της πατερικής εκκλησιαστικής παράδοσης και την αποδοχή μόνον του κειμένου της Βίβλου. Στον κοινωνικό τομέα η απαίτηση της καπιταλιστικής λογικής για αύξηση της παραγωγικότητας, συγκρούεται συχνά με την εμμονή σε παραδόσεις εργατικές. Σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε κεκτημένα δικαιώματα. Η σύγκρουση εργαζομένων- εργοδοτών πάνω στο ζήτημα αυτό, ουσιαστικά είναι μια σύγκρουση μεταξύ παράδοσης και κεφαλαίου.  Οπότε η προτεσταντική άρνηση της παραδοσιοκρατίας, βοηθάει σε μεγάλο βαθμό την καπιταλιστική συσσώρευση.

7. Η φιλαργυρία είναι η πηγή όλων των κακών.

Η πεποίθηση αυτή πηγάζει από τον Απόστολο Παύλο: «ρίζα γαρ πάντων των κακών εστί η φιλαργυρία». Οπότε για την προτεσταντική ηθική δεν είναι αποδεκτή μια συμπεριφορά αποθησαυρισμού, αλλά μια συμπεριφορά επένδυσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την κατανάλωση. Η υπερβολή της συνδυάζεται με την φιλαργυρία. Και έτσι το πρότυπο είναι μια συμπεριφορά ταιριαστή στην προοπτική της επένδυσης και του κέρδους.

8. Η φιλανθρωπία δεν είναι λύση.

Για τον προτεστάντη η ευθύνη ανήκει στο άτομο. Αυτό έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του, οπότε η φιλανθρωπία συγκρούεται με την βασική ηθική αρχή της ατομικής ευθύνης. Ο Έμερσον έγραψε τις πιο καυστικές γραμμές εναντίον της φιλανθρωπίας, ως μιας υποκριτικής και ανώφελης πράξης. Το θέμα δεν είναι να βοηθούμε τους αναξιοπαθούντες, αλλά να τους πείσουμε να προσπαθήσουν να εργαστούν τίμια και αποτελεσματικά. Για όλους υπάρχουν ευκαιρίες.

9. Να είμαστε εργατικοί και παραγωγικοί.

Διότι έχουμε τοποθετηθεί στη γη από τον Θεό, για να είμαστε παραγωγικοί και να προστατεύουμε τα δημιουργήματά του. Εφόσον είμαστε κατ’ εικόνα του, θα πρέπει να τον ακολουθήσουμε. Όπως αυτός είναι παραγωγικός και δημιουργικός, έτσι πρέπει να είμαστε και εμείς. Η εργασία είναι μια απόλυτη αξία.

10. Δεν έχουν σημασία τα έργα, αλλά η πίστη.

Αυτή είναι μια βασική ιδέα της προτεσταντικής θεολογίας. Θα σταθούμε ενώπιον του Θεού όχι με τα έργα μας, αλλά με την πίστη μας. Ωστόσο η θεία χάρις δεν είναι κάτι το απαθές, αλλά μια δύναμη που μας σπρώχνει προς την εργασία. Μέσω της εργασίας, που είναι μια ανάγκη, μας μεταδίδεται η παρουσία του Θεού. Επομένως πίστη και εργασία- που μας οδηγούν στον προορισμό και την Θεία Χάρη-  αποτελούν τις βασικές παραμέτρους της προτεσταντικής στάσης.

Θα συνεχίσουμε με την συγκρότηση του Αμερικανικού έθνους

πηγή: Aντίφωνο