Πως ένα πείραμα οδήγησε στην τραγωδία του Τσερνομπίλ [εικόνες]

Τα ξημερώματα της 26ης Απριλίου 1986, ο αντιδραστήρας νούμερο τέσσερα στο Τσερνομπίλ εκρήγνυται. Οι Σοβιετικοί το αποκρύπτουν. Δύο μέρες μετά, και 1000 χλμ μακρυά, ανύποπτοι επιστήμονες ανιχνεύουν ραδιενέργεια στα παπούτσια τους, λίγο πριν μπουν σε ένα εργαστήριο στη Σουηδία. Η Σοβιετική Ένωση αναγκάζεται να παραδεχτεί το γεγονός.

Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά, το μεγαλύτερο πυρηνικό ατύχημα της ανθρώπινης ιστορίας (το πρώτο που αξιολογήθηκε ως «επιπέδου 7» στην σχετική κλίμακα – το δεύτερο ήταν στη Φουκουσίμα πέρσι) οφείλεται σε ένα... πείραμα που έκαναν οι τεχνικοί του εργοστασίου στο Τσερνομπίλ. Σήμερα, 26 χρόνια μετά, το iefimerida.gr καταγράφει το χρονικό του πυρηνικού τρόμου.

Το ιστορικό του τραγικού πειράματος

Το βράδυ της Παρασκευής 25 Απριλίου 1986, ο διοικητής του ατομικού σταθμού «Β. Ι. Λένιν» -όπως ήταν γνωστό το πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας του Τσερνομπίλ- διέταξε την διεξαγωγή ενός πειράματος που θα ήταν μοιραίο για τον ίδιο αλλά και χιλιάδες ανθρώπους στην Ουκρανία (που άνηκε τότε στη  Σοβιετική Ένωση) και την Ευρώπη.

Στόχο του πειράματος, ήταν η αύξηση της ασφάλειας του αντιδραστήρα 4, στην περίπτωση που για οποιονδήποτε λόγο εμφανιζόταν πρόβλημα στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας προς το σύστημα που ήταν επιφορτισμένο με την ψύξη του πυρήνα μέσω αντλιών νερού. Με λίγα λόγια, οι τεχνικοί θα επιχειρούσαν να αξιοποιήσουν τον ατμό που παράγει ένας πυρηνικός αντιδραστήρας -ακόμα και όταν είναι κλειστός- για να παράγουν ηλεκτρική ενέργεια η οποία θα κινούσε τις αντλίες που ήταν απαραίτητες για την διακίνηση των 28 τόνων νερού με τους οποίους λειτουργούσε το σύστημα ψύξης του πυρήνα όπου βρισκόταν το καύσιμο (ένα μείγμα ουρανίου-γραφίτη).

Λεπτομέρεια: Το τραγικό πείραμα στον αντιδραστήρα 4 του Τσερνομπίλ έγινε χωρίς να ενημερωθεί η αρμόδια υπηρεσία ατομικής ενέργειας της Σοβιετικής Ένωσης. Επιπλέον, παρότι επρόκειτο να γίνει από την εκπαιδευμένη πρωϊνή βάρδια της Παρασκευής, το πείραμα ξεκίνησε τις πρώτες ώρες του Σαββάτου (26 Απριλίου) λίγη ώρα αφότου ανέλαβε η νυχτερινή βάρδια...Ο αντιδραστήρας 4 φαινόταν ιδανικός για το πείραμα καθώς είχε φτιαχτεί μόλις τρία χρόνια πριν, με ότι καλύτερο διέθετε τότε η σοβιετική τεχνογνωσία.

Το χρονικό του τρόμου

Στις 00:06, οι επικεφαλής τεχνικοί (Αλεξάντρ Ακίμοφ και Λεονίντ Τοπτούνοφ) κατέβασαν την θερμική ισχύ του αντιδραστήρα στα 700MW όπως προέβλεπε το σχέδιο. Όμως, ο σχηματισμός μεγάλης ποσότητας του αερίου Xenon-135 οδήγησε στην περαιτέρω μείωση της ισχύος του αντιδραστήρα, καθώς το ισότοπο αυτό έχει την ιδιότητα να απορροφά νετρόνια.

Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά, ένας λανθασμένος χειρισμός του ράβδων ελέγχου από τον Τοπτούνοφ οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερη πτώση της ισχύος του αντιδραστήρα, μέχρι που έφτασε στα 30ΜW. Αυτό επέφερε ακόμα μεγαλύτερη «μόλυνση» του αντιδραστήρα με Xenon-135, με αποτέλεσμα ο Ακίμοφ να διατάξει να εξαχθούν οι περισσότερες ράβδοι ελέγχου από τον αντιδραστήρα για να αποκατασταθεί η ισχύς του στα επιθυμητά επίπεδα. Η κίνηση αυτή έφερε κάποιο αποτέλεσμα, λίγο πριν τη μία τα ξημερώματα, οπότε η ισχύς ανέβηκε στα 200MW, που ήταν όμως πολύ κάτω από το όριο των 700MW που προέβλεπε η αρχική διαδικασία.

Παρόλα αυτά, οι υπεύθυνοι στο σοβιετικό εργοστάσιο παραγωγής ατομικής ενέργειας αποφάσισαν να προχωρήσουν στο πείραμα αγνοώντας όλες τις ενδείξεις που έδειχναν ότι ο αντιδραστήρας βρισκόταν σε πολύ ασταθή κατάσταση, λόγω της μόλυνσης με Xenon-135. Στις 01:05 ενεργοποίησαν κι άλλες αντλίες νερού, αυξάνοντας την παροχή στο σύστημα ψύξης. Στις 01:19, σύμφωνα με τις επίσημες καταγραφές, ο ρυθμός ροής νερού στον αντιδραστήρα είχε ξεπεράσει το επιτρεπτό όριο...

Στις 1:23 το πείραμα ξεκίνησε. Σύμφωνα με το σχέδιο, το κέντρο ελέγχου διέκοψε την παροχή ατμού στην τουρμπίνα που παράγει ρεύμα και ενεργοποίησε τις τέσσερις εφεδρικές γεννήτριες ντίζελ. Κάθε μία από αυτές χρειαζόταν 60-75 δευτερόλεπτα για να φτάσει τα 5,5ΜW που απαιτούνταν για να λειτουργήσει μια κεντρική αντλία του συστήματος ψύξης. Σε αυτό το μεσοδιάστημα, ισχύ στις τέσσερις αντλίες έδινε η τουρμπίνα, όπως δηλαδή προέβλεπε το πείραμα. Όμως όσο η τουρμπίνα μείωνε την ισχύ της (καθώς είχε διακοπεί η παροχή ατμού), η ροή νερού στο σύστημα ψύξης μειωνόταν, με αποτέλεσμα να αυξάνεται δυσανάλογα η θερμική ισχύς του αντιδραστήρα ουρανίου-γραφίτη, οδηγώντας σε γρήγορη μετατροπή του νερού σε ατμό και αυξάνοντας την ισχύ σε μη επιτρεπτά όρια.

Οι εκρήξεις στον αντιδραστήρα

Σαράντα δευτερόλεπτα μετά τις 1:23, το κέντρο ελέγχου μη έχοντας ίσως άλλη λύση έκανε την απεγνωσμένη κίνηση: ξεκίνησε τη διαδικασία επείγουσας διακοπής της λειτουργίας του αντιδραστήρα. Με το πάτημα ενός κουμπιού, και οι 235 ράβδοι ελέγχου μπήκαν στον πυρήνα για να τον κοντρολάρουν. Λεπτομέρεια: Η άκρη σε κάθε ράβδο ελέγχου ήταν από γραφίτη. Έτσι όταν εισήλθαν και οι 235 ράβδοι στον πυρήνα, η αλυσιδωτή αντίδραση αντί να μειωθεί, επιταχύνθηκε. Το αποτέλεσμα ήταν το αντίθετο από το αναμενόμενο. Μέσα σε τρία δευτερόλεπτα, η ισχύς του αντιδραστήρα έφτασε τα 530MW, ο πυρήνας υπερθερμάνθηκε και έγινε η αρχική έκρηξη.

Το αποτέλεσμα της έκρηξης αυτής ήταν η διάλυση ορισμένων ράβδων καυσίμου που με τη σειρά τους μπλόκαραν τις ράβδους ελέγχου. Αυτό οδήγησε σε νέα αύξηση της ισχύος και της θερμοκρασίας στον πυρήνα με συνέπεια τη δημιουργία τεράστιων ποσοτήτων ατμού. Σε εκείνο το σημείο, οι δυτικοί επιστήμονες εικάζουν -καθώς δεν έχουν καταγραφεί στοιχεία από τα όργανα του κέντρου ελέγχου- ότι έγινε η τεράστια έκρηξη ατμού που κατέστρεψε το περίβλημα του αντιδραστήρα ανασηκώνοντας το βάρους 2000 τόνων κάλυμμα του. Ο αντιδραστήρας πρέπει να είχε φτάσει σε ισχύ τα 33GW, δέκα φορές πάνω από την προβλεπόμενη από τους σχεδιαστές του...

Δύο-τρία δευτερόλεπτα μετά την πρώτη έκρηξη έγινε μια δεύτερη ακόμα μεγαλύτερη. Αυτή τη φορά η αιτία ήταν τα ραδιενεργά καύσιμα που είχαν ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Η έκρηξη αυτή σταμάτησε την σχάση, αλλά απελευθέρωσε 40 GigaJoules ενέργειας, ποσότητα που ισοδυναμεί με την εκπυρσοκρότηση 10 τόνων TNT. Φλεγόμενα ραδιενεργά υλικά εκτοξεύθηκαν έξω από τον αντιδραστήρα, και λόγω της υψηλής θερμοκρασίας του πυρήνα δημιουργήθηκε ένα εισερχόμενο ρεύμα αέρα που έβαλε φωτιά στον καυτό γραφίτη του πυρήνα.

Στο εσωτερικό του αντιδραστήρα η ραδιενέργεια είχε φτάσει σε τέτοια επίπεδα που τα όργανα μέτρησης έβγαιναν εκτός κλίμακας. Ο Ακίμοφ που ήταν στο κέντρο ελέγχου, πιστεύοντας ότι τα όργανα μέτρησης ραδιενέργειας του έδιναν λάθος μετρήσεις, διέταξε το προσωπικό να παραμείνει στον αντιδραστήρα για να τον τροφοδοτήσει με νερό ψύξης. Έτσι, κανείς δεν φορούσε προστατευτικό εξοπλισμό, ούτε ο ίδιος ο Ακίμοφ, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι να πεθάνουν μέσα σε 2-3 εβδομάδες από την υπερβολική έκθεση σε ραδιενέργεια. Στον διπλανό αντιδραστήρα 3, του οποίου η οροφή πήρε φωτιά από κομμάτια γραφίτη που έφτασαν φλεγόμενα μέχρι εκεί, το προσωπικό πήρε τουλάχιστον αναπνευστήρες και χάπια ιωδίου...

Οι φωτιές

Δεκεπέντε λεπτά πριν τις 2 τα ξημερώματα, έφτασαν στον αντιδραστήρα 4 οι πρώτοι πυροσβέστες του Τσερνομπίλ για να σβήσουν τις φωτιές. «Βλέπαμε καυτό γραφίτη παντού» θυμάται ένας από αυτούς. Οι περισσότεροι όμως δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται. Ο επικεφαλής τους πέθανε λιγότερο από δύο βδομάδες μετά από τη ραδιενέργεια.

Οι εξωτερικές εστίες φωτιάς έσβησαν λίγο πριν τις 5 το πρωί, αλλά ο γραφίτης στον πυρήνα του αντιδραστήρα 4 έκαιγε για μέρες. Αυτήν την φωτιά την έσβησαν, αρκετές μέρες μετά, στρατιωτικά ελικόπτερα που έριξαν 5.000 τόνους άμμου, τσιμέντου και ειδικών υλικών, δημιουργώντας ουσιαστικά την πρώτη «σαρκοφάγο» από πάνω του, ενώ ειδικά συνεργεία έκαναν έγχυση υγρού αζώτου στο εσωτερικό του. Στη διαδικασία κατάσβεσης,  ένα στρατιωτικό ελικόπτερο Mi-8 έπεσε σκοτώνοντας το τετραμελές πλήρωμα του.

Η παραδοχή και η καθυστερημένη εκκένωση

Παρά το τραγικό ατύχημα, και την προφανή ραδιενεργή μόλυνση με επικίνδυνα ισότοπα (καίσιο-137, στρόντιο-90, κλπ) όλης της περιοχής, οι σοβιετικές αρχές επέλεξαν αρχικά να αποκρύψουν το γεγονός. Δεν διέταξαν καν την εκκένωση της γειτονικής πόλης Πρίπιατ, όπου κατοικούσαν 50.000 άτομα, κυρίως εργαζόμενοι του σταθμού. Ο κόσμος συνέχισε την επόμενη ημέρα τη ζωή του σαν να μην συνέβαινε τίποτε, παρά το γεγονός ότι δεκάδες άτομα αρρώστησαν κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Η απόπειρα συγκάλυψης για να προστευθεί το σοβιετικό γόητρο ήταν τέτοια, που η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν έκρινε καν σκόπιμο να ενημερώσει τις διεθνείς υπηρεσίες ατομικής ενέργειας για τον κίνδυνο μόλυνσης, ενώ ο ευρυτερος πληθυσμός ενημερώθηκε για το ατύχημα... δύο μέρες μετά, με ένα ρεπορτάζ μόλις 20 δευτερολέπτων που έπαιξε στην κρατική τηλεόραση, όταν πια η ραδιενέργεια είχε ξεφύγει από την σοβιετική επικράτεια.

Ουσιαστικά, οι Σοβιετικοί παραδέχτηκαν το γεγονός επίσημα, όταν η ραδιενέργεια ανιχνεύθηκε στο ατομικό εργοστάσιο Forsmark της Σουηδίας, 1000 χιλιόμετρα μακρυά από το Τσερνομπίλ, από επιστήμονες που έκαναν έλεγχο ρουτίνας!

Η εκκένωση του Πρίπιατ ξεκίνησε στις 2 το μεσημέρι της 27ης Απριλίου. Οι Αρχές, για να υποβαθμίσουν το γεγονός, έλεγαν στους κατοίκους ότι θα φύγουν μόνο για τρεις μέρες, και τους καλούσαν να πάρουν μόνο τα απαραίτητα. Αμέσως μετά, όμως, το Τσερνομπίλ αποκλείστηκε σε μια ζώνη ακτίνας 30 χιλιομέτρων, που παραμένει στη θέση της ακόμα και σήμερα.... Συνολικά, 135.000 άτομα υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους από την περιοχή.  Ελάχιστοι επέστρεψαν και αυτοί παράνομα – κυρίως γέροι που ήθελαν να πεθάνουν στο σπίτι τους, παρότι γνώριζαν την μόλυνση της περιοχής.

Οι συνέπειες

Από το ίδιο το τραγικό ατύχημα στον αντιδραστήρα 4, όλο το προσωπικό και τα μέλη των διασωστικών συνεργείων (237 άτομα συνολικά) αρρώστησαν από τα υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, 31 πέθαναν μέσα σε μόλις τρεις μήνες. Για τους υπόλοιπους, η Σοβιετική Ένωση δεν έδωσε ποτέ στοιχεία – άλλωστε πέντε χρόνια μετά διαλύθηκε ως κρατική οντότητα και η Ουκρανία (όπου βρίσκεται το Τσερνομπίλ) απέκτησε την ανεξαρτησία της. Λόγω της χαοτικής οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης που επικράτησε τα επόμενα χρόνια στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, δεν υπήρξε ποτέ οργανωμένη προσπάθεια καταγραφής των συνεπειών του ατυχήματος.

Μάρτυρας του ολέθριου ατυχήματος, παραμένει και σήμερα μια περιοχή τεσσάρων τετραγωνικών χιλιομέτρων γύρω από τον αντιδραστήρα όπου υπήρχε ένα πυκνό δάσος με πεύκα που κυριολεκτικά ερημώθηκε. Τα πεύκα έγιναν κόκκινα και πέθαναν, με αποτέλεσμα το πευκοδάσος να περάσει στην ιστορία ως το «κόκκινο δάσος». Τα περισσότερα ζώα που υπήρχαν στην περιοχή αυτή μεταφέρθηκαν μακρυά, και όσα έμειναν -όπως τα άλογα σε ένα νησάκι στον ποταμό Πρίπιατ- πέθαναν πολύ γρήγορα.

Όμως η ραδιενέργεια δρα ύπουλα, δημιουργώντας καρκίνους στους επιζήσαντες. Σύμφωνα με ειδική έκθεση του «Τσερνομπίλ Φόρουμ» το 2005, τις μεγαλύτερες συνέπειες υπέστησαν τα παιδιά που εμφάνισαν καρκίνο του θυρεοειδούς – αναφέρθηκαν πάνω από 4000 τέτοιες περιπτώσεις. Όσον αφορά τους θανάτους, η έκθεση τόνιζε ότι δεν μπορεί να υπάρξει αξιόπιστη μέτρηση των θανάτων από καρκίνο που συνδέονται άμεσα με το ατύχημα. Ωστόσο, προχωρούσε στην εκτίμηση ότι οι θάνατοι από καρκίνο μπορούν να φτάσουν τους 4000 περίπου στο σύνολο των 5.000.000 κατοίκων στις περιοχές που μολύνθηκαν με ραδιενέργεια. Παράλληλα, η μελέτη άφηνε αιχμές για την ελλειπή ενημέρωση των επιζώντων, που θεωρούσαν τον εαυτό τους «καταδικασμένο» από τη ραδιενέργεια, πράγμα που σε πολλές περιπτώσεις οδηγούσε σε ψυχολογικές διαταραχές, ακόμα και σε χρήση ναρκωτικών ουσιών.

Ωστόσο, τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης και των υπόλοιπων επίσημων ερευνών που ακολούθησαν έχουν τεθεί πολλές φορές σε αμφισβήτηση. Μια πιο πρόσφατη μελέτη από την Greenpeace ανέβαζε τον δείκτη των θυμάτων στις 200.000 από το 1990 έως το 2004. Επίσης, το 2007, εκδόθηκε στην Ρωσία το βιβλίο "Chernobyl", όπου αναλύοντας τις δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, οι συγγραφείς μιλούσαν για 985.000 θανάτους από το 1986 μέχρι το 2004 που σχετίζονται με το ατύχημα.

Το Τσερνομπίλ σήμερα

26 χρόνια μετά το τραγικό ατύχημα που σκότωσε και άλλαξε οριστικά τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους, το πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνομπίλ στέκει στη θέση του. Ο αντιδραστήρας 4 είναι σφραγισμένος και απομονωμένος από το υπόλοιπο συγκρότημα με 200 κυβικά μέτρα ενισχυμένο σκυρόδεμα. Στο εσωτερικό του πυρήνα υπάρχουν ακόμα 180 τόνοι ραδιενεργού ουράνιου.

Οι υπόλοιποι τρεις αντιδραστήρες του συγκροτήματος όμως συνέχισαν να λειτουργούν για χρόνια, λόγω της ανάγκης της Ουκρανίας για φθηνή ενέργεια. Το 1991 έκλεισε ο αντιδραστήρας 2 μετά από φωτιά που τον κατέστρεψε, ενώ ο αντιδραστήρας 1 σταμάτησε να λειτουργεί δέκα χρόνια μετά το ατύχημα, το 1996, μετά από συνεχή πίεση στην ουκρανική κυβέρνηση από τους διεθνείς οργανισμούς. Ο τελευταίος αντιδραστήρας του Τσερνομπίλ έπαυσε να λειτουργεί μόλις το 2000, σε τελετή όπου έδωσε το παρών ο πρόεδρος της Ουκρανίας.

Ακόμα και σήμερα, μια περιοχή 31 χιλιομέτρων γύρω από το εργοστάσιο είναι απαγορευμένη ζώνη. Ελάχιστοι κάτοικοι μένουν εκεί αρνούμενοι να φύγουν, παρότι τα επίπεδα ραδιενέργειας είναι τόσο υψηλά που οι εργαζόμενοι που συντηρούν τη σαρκοφάγο του τραγικού αντιδραστήρα υποχρεώνονται να δουλεύουν μόνο τέσσερις ώρες την ημέρα με ειδικό εξοπλισμό. Σύμφωνα με τις αρχές, η περιοχή δεν θα είναι κατάλληλη για τον άνθρωπο για τα επόμενα 20.000 χρόνια.

Χάρτης της μόλυνσης με ραδιενέργεια, 10 χρόνια μετά

http://www.iefimerida.gr/